isimujamii

SOMO LA KWANZA ISIMUJAMII 1.0 Utangulizi Katika  somo  hili tutatoa  maana ya  isimujamii pamoja  na kueleza historia yake. Tutaeleza mikabala mbalimbali ya isimujamii.   Vile vile tutaeleza uhusiano uliopo kati ya lugha na jamii.   Aidha, tutaonyesha uhusiano wa isimujamii na taaluma nyingine. Na  mwisho  tutajadili  mitazamo  mbalimbali  kuhusiana  na  swala  la lugha. 1.1 Madhumuni Baada ya kulipitia somo hili, tunatarajia kwamba utaweza: i.   Kutoa maana kamili ya isimujamii pamoja na kueleza historia yake. ii.  Kueleza kikamilifu mikabala ya isimujamii. iii.  Kuonyesha uhusiano uliopo kati ya lugha na jamii. iv.  Kueleza uhusiano wa isimujamii na taaluma nyingine. 1.2   Isimujamii ni nini? Wataalamu  wametoa  fasiri  mbalimbali  za  neno   isimujamii . Labov  (1992:183) anaeleza   kuwa, isimujamii   ni   mtazamo   wa   kiutafiti   wa   isimu   unaolenga matumizi   ya   lugha   katika   jumuia  lugha .   Pride   (1972:287)   anasema  kuwa isimujamii ni uchunguzi wa lugha kama sehemu ya utamaduni na jamii .  Lyons (1981) anaiainisha isimujamii kama tawi moja muhimu la isimumakro (microlinguistics),   matawi   mengine   yakiwa   isimunafsia,   isimuethnolojia,   n.k. Hudson   (1980:1)   anaieleza   isimujamii   kuwa   ni, uchunguzi   wa   jinsi   lugha inavyohusiana na jamii . Kwa  hivyo  tunaweza  kusema  kuwa  isimujamii  ni  taaluma  inayochunguza lugha kama  inavyotumiwa  na  jamii  katika  fani  na  mazingira  mbalimbali  ya  kila  siku. 5 Mkazo  katika  isimujamii  umewekwa  kwa  watumiaji  wa  lugha  wenyewe. Basi isimujamii ni taaluma ambayo inapanua mawanda ya kimuktadha ya isimu kupita yale mazungumzo. KUMBUKA Isimu jamii imejumuisha maneno mawili: Isimu na jamii. Isimu ni sayansi ya lugha. Jamii ni mkusanyiko wa vitu vinavyofana. 1.2.1 Isimu jamii inahusu nini? Wardhaugh (1986} anasema kuwa isimujamii inahusika na uchunguzi wa kuweka wazi uhusiano uliopo kati ya lugha na jamii ikiwa na lengo la kuelewa muundo wa lugha na jinsi lugha inavyofanya kazi katika mawasiliano.   Katika isimujamii tunaichunguza jamii ili kufahamu mengi zaidi kuhusu lugha. Labov  (1980)  aneleza  kuwa  eneo  jingine  la  utafiti  ambalo  limeongezwa  katika isimujamii  ni  sosholojia  ya  lugha. Hii  hushughulika  na  maswala  mengi  ya kijamii na jinsi yanavyoingiliana na lugha na lahaja.  Haya ni pamoja na matatizo yanayohusishwa na kudhoofika na hata kufa kwa lugha na kumezwa kwa lugha zenye  watu  wachache,  maendeleo  ya  uwili-lugha,  usanifishaji  wa  lugha,  na upangaji wa lugha hasa katika mataifa yanayoendelea. Eneo  lingine  ambalo  linajumuishwa  katika  isimujamii  na  linahusika  na  lugha katika matumizi yake ni ethnografia ya mawsiliano.   Ethnografia ni maelezo ya kisayansi kuhusu mbari, mila, utamaduni wa binadamu.  Mambo yanayohusika hapa ni kueleza na kuchanganua ruwaza za matumizi ya lugha na lahaja katika utamaduni   fulani:   matukio   yanayozusha   mazungumzo,   uhusiano   kati   ya mzungumzaji,   hadhira,  mada,   njia  ya   kuwasilisha   na  muktadha.   Pia  katika isimujamii kuna sajili au  rejista ambayo  hurejelea  matumizi tofauti tofauti ya lugha. 6 Pamoja na hayo kuna kuchanganya lugha tofauti hivi kwamba tunapata kubadili msimbo  (code  switching)  na  kukopa,  na  jinsi  lugha  tofauti  zinavyoingiliana hata kusababisha pijini na krioli. Hudson   (1984:4-5)   anasema  kuwa, isimujamii   hushughulikia  wazungumzaji binafsi kama wanachama wa makundi ya kijamii na huuliza maswali kama vile, kwa nini kuna tofauti nyingi kati ya makundi haya, na tofauti hizo ni zipi   . 1.3 Historia Fupi ya Isimujamii Katika miaka 50 hivi iliyopita, utambuzi wa umuhimu wa uhusiano kati ya lugha na  jamii  umepelekea  kukua  kwa  taaluma  mpya  inayoitwa  isimujamii. Ingawa kulikuwa   na   haja   ya   kuichanganua   lugha   kulingana   na   miktadha   yake   ya matumizi  katikati  mwa  karne  iliyopita,  jina  la isimujamii halikutumika  hadi mwaka   wa   1952   katika   kazi   ya   Haver   C.   Currie,   aliyekuwa   Mshairi   na Mwanafalsafa (Tazama Mesthrie (2001). Miaka kumi baadaye istilahi sociolinguistika ilitumika Urusi, na katika mwaka wa 1964 utafiti wa isimujamii ukasambaa Marekani. Isimujamii kama  taaluma imekua  na kupata  maendeleo makubwa katika miaka ya mwishoni mwa sitini (1960 s) na mwanzoni mwa sabini (1970 s).   Hata hivyo uchunguzi ulioihusisha lugha na jamii umekuwepo tangu zamani hasa wataalamu walipochunguza lahaja na uhusiano kati ya maana ya maneno na utamaduni. Kongamano  la  kwanza  la  isimujamii  lilifanyika  katika  Chuo  cha  University  of California-  Los  Angeles  mwaka  wa  1964. Huu  ndio  mwaka  ambao  isimujamii imejitokeza kikamilifu kama taaluma.   Tangu hapo utafiti mwingi umefanywa na waandishi mashuhuri wa taaluma hii miongoni mwao wakiwa, Grimshaw, Hymes, Fishman,  Gumperz,  Labov,  na  Lieberson. Taaluma  hii  imejulikana  pia  kama sosholojia ya lugha. 7 1.4  Mikabala ya Isimu Jamii Kama  tulivyosema  hapo  mwanzoni,  wanaisimujamii  hawafasiri  isimujamii  kwa namna moja.  Zipo sababu nyingi za kutofanya hivyo, lakini tutatoa tatu tu: (a) Sababu   ya   kwanza   inatokana   na   fasiri  ya  lugha. Wapo  wanaisimu wachache kama vile Labov 1972, Trudgill 1974, Halliday and Martin 1981 n.k  ambao  bado  wanaichambua  lugha  ya  jamii  kwa  kufuata  misingi  ya kiisimu. (b) Wataalamu  waliofafanua  isimujamii,  walilielewa  neno   jamii   kwa  namna tofauti. Baadhi walishikilia maana pana ya kuhusisha watu wote waishio katika   taifa   moja   (lenye   makabila   na   mataifa   mbalimbali   pamoja). Wengine  wamechukua  maana  finyu  ya  kuhusisha  wale  watu  waishio katika sehemu moja walio na lugha moja na kuchangia utamaduni mmoja. (c) Pia  kumekuwepo  na  misisitizo mbalimbali katika ufafanuzi wa isimujamii. Wapo wanaisimu wanaoelezea lugha ya jamii kwa kufuata mwelekeo wa kisaikolojia, kisosiolojia, kianthropolojia, kihistoria, kiethnolojia, nk. Kwa sababu hii kumetokea mikabala mitatu ya isimujamii: (a) Mkabala wa kimaikro (b) Mkabala wa kimakro (c) Mkabala kati 1.4.1 Mkabala wa Kimaikro Mkabala wa kimaikro unajumuisha mitazamo yote ambayo inafafanua isimujamii kwa  kufuata  mbinu  na  nadharia  za kiisimu.   Mkabala huu  hutazama isimujamii kama mwendelezo wa taaluma ya isimu. Je,  ni  nini  mawanda  ya  isimujamii  kwa  mujibu  wa  mkabala  huu? Si  rahisi kusema kwa mkato kuwa mawanda ya isimujamii yanaanza hapa na kuishia pale. 8 Tunachoweza  kusema  ni  kuwa  wakati  uchambuzi  wa  kiisimu  unatilia  mkazo maana  itokanayo  na  kuchunguza  uhusiano  wa  maneno  kiwima  na  kiusilisila (syntagmatic uhusiano  wa  kiulalo  wa  vipashio  vya  tungo)  katika  sentensi, uchambuzi  wa  kupata  maana  kiisimujamii unaongezea juu  yake sifa za kijamii. Kwa mfano: (i) Amekwenda ntoni kuchota maji (ii) Mtoto ayupo apa Katika mifano hii, mtaalamu wa isimu atakuwa na haya ya kusema. 1.  Atagundua kwamba mwandishi ametumia maneno  ntoni ,  ayupo ,  apa badala ya  mtoni ,  hayupo  na  hapa  . Katika ufafanuzi wake atasema kuwa hayo si maneno sanifu ya Kiswahili ni maneno yatokanayo na lugha mbalimbali.  Ataeleza ni kina nani wanazungumza lugha ya Kiswahili hivyo. 2.  Licha ya kasoro za matumizi ya maneno hayo, sentensi zote mbili zinatoa maana zilizokusudiwa.   Katika sentensi ya kwanza tunafahamu kuwa mtajwa hakwenda mahali pengine isipokuwa mtoni kwa madhumuni ya kuchota maji. Sentensi ya pili ina maana kuwa mtu ambaye hayupo ni mtoto wala si mtu wa rika  jingine.   Tunazipata  maana kwa  kuzingatia  uhusiano  wa maneno kama yalivyotumika katika sentensi. Mwanaisimu jamii atazichambuaje sentensi hizo hapo juu? Kwanza, atakubaliana na uchambuzi uliofanywa hapo juu pamoja na maana zake. Pili, atataka kujua watu gani (wa sehemu gani [kabila], umri gani, kisomo gani, kipato kipi, wake au waume) wanaotamka  ntoni ,  ayupo  na  apa badala ya mtoni, hayupo na hapa. Tatu,  atataka kujua sababu zinazowafanya watamke hivyo. Nne, atataka pia kujua ni wakati gani na katika mazingira gani mtu hutamka hivyo.  Inawezekana wanatamka hivyo wanapoongea na watu wa makabila yao lakini wanayatamka vizuri wanapoongea na watu wa makabila tofauti. Uchambuzi wa Kiisimujamii unatuonyesha mambo kadha wa kadha ya 9 kimsingi:  Baadhi ya maneno (ntoni, ayupo na apa) yaliyotumika katika sentensi zetu yanahusishwa  na  aina  mbalimbali  za  watu  katika  jamii. Hii  ina  maana kuwa lugha si tu kuelewa maana ya maneno bali pia hutumika kuielewa jamii ilivyo.  Pili,  hatuwezi  kudai  kuwa  mtu  anayetumia  maneno  ya   vilugha   katika mazungumzo  yake  hajui  kutamka  maneno  ya  Kiswahili  sanifu. Mtu anaweza  kutumia  vilugha  kwa  sababu  zake  mbalimbali  ikiwemo  ile  ya kutaka  kuonyesha  mshikamano  wake  na  watu  wa  kabila  lake  au  watu watokao sehemu moja kihistoria na kijiografia. Miongoni mwa wafuasi wa mkabala huu ni pamoja na Labov (1972) na Trudgill (1974).  Labov (1972) amejitokeza kuwa mwanaisimu mashuhuri katika miaka ya sabini  (1970)  kutokana  na  utafiti  wake  ulioonyesha  uwezekano  wa  kuoanisha alama za kiisimu (linguisitic forms) na zile za kijamii na kufanikiwa kupata habari zaidi juu ya jamii hiyo. Labov aliufanya utafiti mjini New York ulioonyesha kuwa watu wa tabaka la chini hutamka sauti (r) inayosikika katika kuyatamka maneno yenye fonimu /r/ kuliko watu  wa  matabaka  mengine. Labov  anatumia  nadharia  na  mbinu  zile  zile  za isimu  kuelezea  isimu  jamii. Pia  anachunguza  ni mazingira yapi  na  sababu  zipi (kiisimu/kijamii) zinazoleta ubainifu miongoni mwa watumiaji wa lugha. 1.4.2 Mkabala wa Kimakro Huu  ni  mkabala  unaoangalia  isimujamii  kinyume  na  mkabala  wa  kimaikro. Ni mkabala  wa  kimakro  kwa  sababu  unahusisha  watu  wengi  kijiografia.   Mkabala huu unaeleza na kufafanua lugha kwa kutumia mwingiliano wa mbinu na dhana mbalimbali kutoka taaluma nyingine za kijamii.   Mkabala huu huangalia mambo yote  yanayohusu  utumiaji  wa  lugha  kwa  ujumla  katika  jamii. Kujua  lugha 10 zilizopo katika jamii na uhusiano wake na lugha nyingine ni moja tu ya mambo ya kimsingi ya mkabala huu. Kwa  mfano,  mwanaisimu  jamii  wa  mkabala  huu,  hupenda  kujua  sababu  za msingi  zinazofanya  lugha  moja  iteuliwe  kuwa  lugha  ya  taifa,  lugha  rasmi,  au lugha  ya  kufundishia  katika  elimu. Sababu  kama  hizo  aghalabu  huwa  hazina budi  zitokane  na  misingi  ya pamoja  ya  kiisimu  na  kijamii.   Pia,  hata  zile lugha ambazo  hazikuteuliwa  kuchukua   dhima  fulani  kitaifa,  bado  kwa  mujibu  wa mkabala   huu   lugha   hizo   ni   muhimu   kukuzwa   na   jamii   zinazohusika   ili kuziimarisha.   Nani anazungumza lugha ipi, wapi, kwa nini, na kwa madhumuni gani, ni miongoni mwa maswala muhimu yanayoshughulikiwa na mkabala huu. Mwanaisimujamii haangalii maana ya tamko peke yake bali huangalia maana kwa kuzingatia   taratibu   na   kanuni   za   mawasiliano   zinazotumika   katika   jamii inayohusika.   Hii ina maana kwamba, uchambuzi wa kupata maana katika lugha haufanywi  nje  ya  taratibu  za  kijamii  na  mazingira  ya  tamko  lenyewe. Neno mazingira   hapa  lina  maana  ya  kuhusisha  mahali  tamko  liliposemwa,  kujua habari za mzungumzaji na msikilizaji pamoja na uhusiano wao na kujua taratibu na kanuni zinazotawala mawasiliano ya lugha inayohusika. Mkabala huu hauchambui sentensi   zisizotumiwa   katika mazungumzo   ya majibizano.  Ni katika msingi huu ndipo sentensi: (i) Amekwenda ntoni kuchota maji. (ii) Mtoto ayupo apa. haziwezi   kutupatia   uchambuzi   unaoridhisha   kwa   mujibu   wa   mkabala   huu. Tunahitaji  kuchambua  sentensi  au  matamko  yatokanayo  na  mazungumzo  na majibizano kama mfano wetu hapa chini unavyoonyesha: (iii) Baba Mkwe:  Mwanangu, umefika salama? (iv) Mkwe:  Ndiyo baba, tumefika salama. (v) Mkwe:  Haya baba, mfike salama. 11 (vi) Baba Mkwe:  Asante Mwanangu. Katika   kuchambua   maana   za   sentensi   hizi   uhusiano   wa   mzungumzaji   na msikilizaji  ni  muhimu  sana  kuzingatiwa.  Uchambuzi  unatuonyesha  kuwa  katika sentensi (iv) mkwe ametumia kiambishi cha wingi  tu   badala ya umoja. Vile vile katika  sentensi  (v). Je,  tunaweza  kusema  kuwa  huyu  mkwe  hajui  matumizi sahihi ya viambishi nafsi? Hapa, maswala kama ya utamaduni, kaida na kanuni za mawasiliano katika jamii n.k.   yanafaa   kuzingatiwa   katika   uchambuzi. Kwa   mujibu   wa   kanuni   za mawasiliano  ya  jamii  hiyo,  mtu  aliye  mdogo  katika  umri  hutakiwa  kutumia kiambishi cha  nafsi ya  kwanza wingi  badala ya  umoja  anapozungumza  na  mtu wa umri mkubwa kama dalili ya kuonyesha heshima.  Tumefikia maana hii baada ya   kuzingatia   taratibu   na   kaida   zinazotumiwa  katika  mawasiliano  ya  lugha inayohusika. Fishman(1972)  amesema  kuwa  ni  muhimu  kwa  wataalamu  wa  lugha  kutumia mbinu za pamoja (kiisimu na kijamii) katika kufikia uteuzi wa lugha ili zichukue dhima mbalimbali katika jamii. Zoezi Je, unaweza kuonyesha tofauti kati ya isimu kimaikro na isimu kimakro kwa kutumia mifano kutoka kwa jamii yako? 1.4.3 Mkabala Kati Kimsingi,  mkabala  huu  unazingatia  yale  mambo  ya  kimsingi  tu  kutokana  na mikabala  yote  miwili. Kudai  kuwa  lugha  ielezwe  na  kufafanuliwa  kwa  kufuata kanuni  za  kiisimu  peke  yake,  ni  dai  la  kiwango  cha  juu. Lakini  mkabala  wa 12 kimaikro bado una mambo yake ya kimsingi ambayo yanaweza kuchukuliwa na kutumiwa  katika  kueleza  lugha  kiisimujamii.   Kwa  mfano,  baadhi  ya  kanuni  za fonolojia na mofolojia zinaweza kutumiwa sambamba na sifa nyingine za kijamii ili   kueleza   kaida   zinazofuatwa   na   watumiaji   wa   lugha   katika   mazingira mbalimbali. Mwanaisimujamii   anao   uhuru   wa   kushughulikia   uchambuzi   wa   lugha   kwa viwango na idadi ya watu (watumiaji wa lugha) apendao mwenyewe kulingana na lengo la kazi yake. Ervin  Tripp  (1971)  ni  miongoni  mwa  wanaisimujamii  wachache  wanaofuata mkabala   wa   kati. Anasisitiza   umuhimu   wa  kuchunguza   kanuni   za   kijamii zinazotawala  mazungumzo  mbalimbali ya  kila siku.   Anadai  kuwa mazungumzo yanayofanywa  na watu  hayafanywi  kiholela bali  hufuata kanuni za mawasiliano katika  jamii  zinazohusika. Kwa  mujibu  wa  mtazamo  huu,  isimujamii  inapaswa kushughulikia   uchunguzi   wa   kanuni   na   kawaida   za   kijamii   zinazotawala mawasiliano kwa jumla. Tumeona  kuwa  isimujamii  ni  taaluma  pana  na  inayovuka  mipaka  ya  isimu  na kuhusisha taaluma nyingine za kijamii.   Si rahisi kuweza kueleza mipaka kati ya isimu na isimujamii.  Hii ni kwa sababu taaluma hizi zinaingiliana sana. Mwanaisimujamii hashughuliki na utoaji wa maamuzi yahusiyo lugha kwa niaba ya jamii.   Kazi ya mwanaisimujamii ni kueleza na kufafanua lugha kwa misingi ya isimujamii.   Utoaji wa maamuzi yahusuyo lugha yameachiwa watumiaji wa lugha wenyewe. Swali Ukizingatia kila mkabala, onyesha jinsi lugha inavyotumiwa katika jamii yako. 13 1.5 Lugha na Jamii Isimujamii  ni  dhana  ambayo  imetokana  na  isimu  na  inaingtia  lugha  kama inavyotumiwa  katika  jamii. Lugha  si  kifaa  tu  cha  kuwasilisha  habari  bali  ni namna muhimu ya kuanzisha na kudumisha uhusiano  miongoni mwa watu. Kila  tunapozungumza,  wasikilizaji  wetu  hupata  habari  fulani  kuhusu  sehemu tunazotoka na sisi ni watu wa aina gani.   Hata mielekeo yetu na mawazo yetu vinaweza kutumiwa na wengine kutuelewa zaidi.  Mambo mawili haya ni muhimu sana kutokana na mtazamo wa kijamii. (a) Dhima ya lugha ya kuanzisha mahusiano ya kijamii. (b) Dhima ya lugha ya kuwasilisha habari fulani kuhusu mzungumzaji. Kiisimu, lugha sanifu haichukuliwi kuwa bora kuliko lahaja au lugha nyinginezo. Lugha  zote zina mifumo tata yenye kanuni za kipekee.  Kule kusema kuwa lugha moja  ni  bora  kuliko  nyingine  ni  jambo  la  kijamii,  si  la  kiisimu. Ikiwa  watu  ni maskini  au  wa  ngazi  ya  chini,  basi  hata  lugha  zao  zitadharauliwa.   Kwa  hivyo mielekeo yetu kuhusu  vilugha  hivi huonyesha muundo wa kijamii wa watu. Katika  kuonyesha  uhusiano  uliopo  baina  ya  lugha  na  jamii,  wataalamu  wengi wamezungumzia nadharia tete ya Sapir-Whorf (Edward Sapir na Benjamin Lee Whorf).   Nadharia   hii   inaeleza   kuwa   lugha   asilia   ya   mtu   hutawala   jinsi anavyouelewa  ulimwengu.  Hii  ina  maana  kwamba  tofauti  za  kiisimu  huweza kuzusha  utambuzi  unaotofautiana.   Ina   maana kwamba  hatuwezi kuwaza bila lugha.   Basi ikiwa mtu anaweza kudhibiti lugha wanayojifunza watu, atakuwa na uwezo wa kudhibiti mawazo yao. Kulingana  na  Sapir-Whorf  (1956),  binadamu  huelewa  mazingira  kupitia  kwa lugha  wanayoitumia. Wanatoa  mfano  wa  Waeskimo  ambao  wana  maneno 14 mengi  yanayoelezea hali mbalimbali za theluji,  huku  Kiingereza  kikiwa na neno moja tu snow.  Pia katika jamii ya Hopi, lugha yao inataja vitu kama  mawingu na  mawe  kama vitu vilivyo hai.   Hali hii inawafanya waufikirie ulimwengu kwa njia tofauti na watu wengine. Eneo   analoishi   mtu   hujitokeza  katika   lugha   yake  hasa   katika   muundo   wa msamiati.  Kwa mfano, mfumo wa aila katika jamii hujitokeza katika msamiati wa aila kama vile mtoto, binti, babu, nyanya, shangazi, n.k. Pia maadili ya jamii yanaweza kuwa na athari katika lugha ya jamii hiyo.   Haya hutokea kupitia kwa miiko.   Miiko huhusika na tabia ambazo zimekatazwa katika jamii fulani.  Katika lugha, miiko inahusishwa na vitu au maneno yasiyotumika au kutajwa.   Maneno ambayo ni mwiko katika lugha fulani hutuonyesha (kwa kiasi fulani) mfumo wa maadili na imani za jamii hiyo. Kwa hivyo mwiko ni swala la kiisimu kama lilivyo la kijamii.   Miiko husababisha maneno fulani kupotea kutoka kwenye lugha na mengine kuzuka. Kwa hivyo, isimujamii ni sehemu ya isimu inayoiangalia lugha kama sehemu ya kijamii na utamaduni wa watu.   Inachunguza nyanja za lugha na jamii, na ina uhusiano   wa   karibu   na   taaluma   nyingine   kama   anthropolojia,   sosholojia, saikolojia na hata jiografia. 1.6 Isimujamii na Taaluma Nyingine Si  watafiti  wa  isimu  na  isimujamii  pekee  wanaohusika  na  uchunguzi  wa  lugha katika jamii. Wataalamu kutoka kwa taaluma nyingine kama vile wanaanthropolojia, wanasaikolojia, n.k huhusika pia. 15 1.61 Isimujamii na Saikolojia Taaluma hizi mbili hushughulikia swala la mielekeo (attitudes) kuhusu aina fulani za  lugha. Ingawa  wanaisimujamii  wanachunguza  kwa  kina  swala  la  mielekeo kuhusu  lugha,  hili  ni  jambo  la  kisaikolojia  kwa  kuwa  lipo  katika  akili  ya  mtu. Uchunguzi  huu  ni  muhimu  katika  kueleza  mabadiliko  ya kiisimu  yanayojitokeza katika   lugha. Mara   nyingi   sababu   hii   hutumiwa   kueleza   kwa   nini   lahaja inabadilika,   lini   na   jinsi   inavyobadilika. Kwa   mfano,   nchini   Kenya   vijana wanatamka neno  best  kama  beshte  ili kuafikiana na mielekeo ya vijana kuhusu matamshi ya maneno fulani hasa mijini. Wanasaikolojia  hutueleza  jinsi  mtoto  anavyojifunza  lugha  kupitia  kwa  uwezo maalum anaozaliwa nao (innate capacity), lakini pia lazima tufahamu jinsi tofauti za  kimazungumzo  (mf  kijinsia)  zinavyokuzwa  katika  mchakato  wa  kuingiliana kijamii. 1.6.2 Isimujamii na Anthropolojia Anthropolojia  ni  taaluma  inayohusika  na  elimu  ya  binadamu,  hususan  elimu inayohusu habari za asili na maendeleo yake ya awali.   Inachukuliwa kuwa jinsi binadamu huyu alivyokua katika kikundi, alikuwa anazungumza lugha fulani. Wanaanthropolojia kadha wamefanya utafiti ambao una misingi ya kiisimujamii, kwa mfano, kwa kuchunguza mfumo wa aila wa jamii.  Tunajua kuwa mfumo wa aila hujitokeza katika msamiati.  Kwa mfano, utaona kuwa jamii nyingi za Kiafrika zina  msamiati  mpana  unaoelezea uhusiano  wa kiaila kuliko  lugha  za Wazungu. Jambo hili linatueleza mengi kuhusu jamii hizo.   Kwa mfano, lugha ya Kiingereza huzungumzia  aina  moja  tu  ya  shangazi  (aunt)  lakini  katika  lugha  nyingi  za Kiafrika kuna maneno ya uhusiano huu kwa upande wa baba na wa mama. Zoezi Taja majina ya kiaila katika jamii yako na ulinganishe na ya Kiingereza. 16 1.6.3 Isimujamii na Elimu Wanaelimu   wanatakiwa  kutoa  maamuzi  kuhusu   maswala  yanayohusu   lugha kama  vile  ufundishaji  wa  lugha  sanifu. Wanaisimujamii  wamekuwa  wakijaribu kushawishi wanaelimu wabadili mielekeo yao kuhusu lugha fulani zinazozungumzwa  na  watoto  fulani  shuleni  kama  vile  lugha  zao  za  kwanza. Wapangaji lugha huhitajika kuwa na ufahamu fulani wa kiisimu ili waweze kutoa uamuzi unaofaa kuhusu aina ya lugha inayotakiwa kukuzwa na kuhimizwa katika miktadha fulani, daraja na shule nk. 1.6.4Isimujamii na Utamaduni Wanaanthropolojia hushughulikia utamaduni ili kuweza kueleza tabia za watu za kiisimu;  wanaisimujamii  huoanisha  lugha  na  utamaduni  kwa  kuzingatia  sarufi. Uhusiano kati ya taaluma hizi mbili unatokana na ile haja ya kuyaelewa makundi mbalimbali ya watu.   Hivi ni kusema kwamba ni vigumu kwa wanaanthropolojia kuchunguza  jamii  za  kale bila kuzingatia  lugha  za  watu  hao;  na  pia ni  vigumu kuchunguza lugha bila kuzingatia uamilifu wa mazungumzo fulani katika jamii. Kwa   kuzingatia   lugha,   maana   ya   ujumbe   fulani   ni   kile   kitu   ambacho kimewasilishwa  kila  wakati  mwanajamii  anapoongea. Na  tukizingatia  tabia  za kijamii,  maana  ni  kile  kitu  ambacho  kimewasilishwa  wakati  mwanajamii  fulani ametenda (kitu fulani) kitendo cha kitamaduni.   Kwa hivyo lugha na utamaduni ni tabia za binadamu.   Mtazamo wa kipragmatiki hutupa zaidi ya ile maana ya maneno.Unaangalia  pia  vikwazo  vya  kijamii  anavyokabiliana  navyo  mtumiaji lugha,  na  athari  nyinginezo  za  kijamii  katika  matumizi  ya  lugha. Lazima  pia tuzingatie muktadha wa maongezi ili tuielewe kauli fulani. 17 1.6.5 Isimu na Sosholojia (Elimujamii) Wanaisimujamii  hutalii  miundo  ya  kijamii  na  namna  miundo  hiyo  inavyoathiri lugha.  Kuna  nguvu  fulani  za  kijamii  ambazo  husababisha  wanajamii  kutaka kuongea  au  kutamka  maneno  kwa  njia  fulani. Mkondo  unaochukuliwa  na kibadala  (variant)  fulani cha  kiisimu  katika jamii si jambo  linalojitokeza kiholela tu, bali ni kitu kinachotokana na tathmini za kijamii.  Uchaguzi wa kipashio fulani cha  kiisimu  unatokana  na  jinsi  jamii  inavyochukulia  kipashio  hicho. Lugha hutueleza mengi kuhusu mtu katika jamii. Kumbuka Kwa sababu isimu-jamii ni taaluma inayohusika na jamii moja kwa moja, Ina uwezo wa kuhusiana na taaluma nyingi sana. 1.7 Mitazamo ya Lugha Wanazuoni mbalimbali wakiwemo Greenberg (1957), Hymes (1974), Dik (1978) nk  wanaiangalia  lugha  kwa  mitazamo  miwili:  mtazamo  wa  kiisimu  na  ule  wa kiisimujamii. Katika mtazamo wa kwanza (wa kiisimu), lugha inaelezwa kuwa ni mfumo wa sauti nasibu zinazotumiwa na watu wa jamii fulani wenye utamaduni unaofanana ili   kuwasiliana.   Mtazamo   huu   unachukulia   lugha   kuwa   kitu   halisi  ambacho kinaweza  kuainishwa  katika  vipande sauti vidogo  vidogo  ambavyo  kwa pamoja huunda mfumo wa lugha wa mawasiliano. Chomsky   (1957)   aliunga   mkono   mtazamo   huu.   Katika   kuifafanua   lugha, alitofautisha hali ya umilisi na utendaji.  Umilisi ni kile ambacho mzungumzaji anafahamu  kuhusu  lugha  yake. Uwezo  huu  humwezesha  kuelewa  na  kutoa sentensi   nyingi   jinsi   anavyotaka   kuwasiliana. Huku   ni   kufahamu   kanuni 18 zinazoitawala lugha husika na uwezo huu umo akilini mwake.   Utendaji ni jinsi mzungumzaji anavyoitumia lugha. Kutokana na maelezo haya ni kama Chomsky anatueleza kwamba tusiichunguze lugha  katika  matumizi  yake,  au  hata  jinsi  tunavyojifunza  lugha,  bila  kwanza kufahamu  lugha  ni  nini. Anaona  kuwa  kazi  ya  mwanaisimu  ni  kuandika  au kutunga sarufi na kukuza uelewa wetu wa lugha. Kuna wataalamu ambao wamepinga msimamo huu.   Kwa mfano, Labov anaiona sarufi kama mali ya kikundi/jamii au jumuia lugha na wala si mali ya kisaikolojia ya mtu binafsi.   Hudson (1980:19) anaona kuwa mtazamo wa lugha usiohusisha jamii  una  upungufu. Nadharia fika  ya  lugha  lazima  itaje  matumizi  ya  lugha hiyo. Anasema  kuwa  unweza  kuitenga  lugha  na  jinsi  ya  kwa  nini  inatumiwa. Kwa hivyo lugha ni sehemu ya jamii. Umilisi wa kimawasiliano hauhusu tu kufahamu mfumo wa lugha, bali pia ni nini unachosema  na  kwa  nani,  na  namna  utakavyokisema  katika  muktadha  fulani. Unashughulikia   ujuzi   wa   kijamii   na   kitamaduni   ambao   hudhaniwa   kuwa wazungumzaji  wanao  unaowawezesha  kufasiri  mifumo  ya  kiisimu. Fonolojia, sintaksia   na   msamiati   ni   sehemu   tu   ya   vipashio   vinavyotumiwa   katika mawasiliano. Pamoja  na  hivyo  lazima  kuwepo  semantiki,  muktadha  na  kwa jumla mtazamo wa kijamii wa lugha. Hivyo  basi  ufafanuzi  wa  Chomsky  wa  lugha  una  upungufu  kwani  unaichukulia lugha  kama  kitu  kinachojitosheleza. Unaiondoa  lugha  kutoka  kwenye  jamii. Hapa ndipo isimujamii inapoingilia ili ilete kipengele cha jamii katika lugha. Mtazamo wa pili wa lugha ni wa kiisimujamii.   Mtazamo huu unaangalia lugha kama  sehemu  ya  utamaduni  wa  jamii  ulio  na  ruwaza  ambazo  hurithishwa  na watu  wenyewe  kutoka  kizazi  kimoja  hadi  kingine. Mtazamo  huu  unaichukulia 19 lugha kama mali ya jamii.   Wanaisimujamii wanakubaliana na fasiri   hii ya pili ya lugha. Zoezi  Isimu jamii ni nini?  Taja mikabala mitatu ya isimujamii na uonyeshe kwa kutoa mifano jinsi inavyoingiliana na kutofautiana.  Eleza uhusiano uliopo kati ya lugha na jamii.  Isimujamii ni taaluma inayoingiliana na taaluma nyingi katika jamii. Fafanua kauli hii. Muhtasari Katika   somo   hili,   tumeeleza   maana   ya   isimu   jamii   na   mambo   haya yamezingatiwa;  Tumeonyesha mikabala mitatu ya isimujamii.  Tumeonyesha uhusiano uliopo kati ya lugha na jamii.  Tumeonyesha jinsi isimujamii inavyoingiliana na taaluma nyingine.  Tumeeleza mitazamo miwili ya lugha kwa kuzingatia maoni ya wataalamu mbalimbali. 20 Marejeleo Teule Chomsky, N.(1957),Syntactic structures.The Hague. Mouton Dik, S.C.(1978) Functional Grammar.  North-Holland Linguistics Series.  North- Holland Publishing Company.  New York. Fishman, J.A. (1967)  Sociolinguistics and the Language Problems of Developing Countries   katika   Fishman, J.A. et.al. (eds.) Language Problems of Developing Nations.  John Wiley and Sons. Inc. London. (1972) Domains and the Relationship between Micro and Macro Sociolinguistics katika Gumperz,   John   &   Dell   Hymes   (eds.)   Directions in Sociolinguistic:The Ethnography of communication.Basil Blackwell.oxford Greenberg, J.H. (1957) Essays in Linguistics, Chicago: Phoenix Books. Hudson, R. (1980) Sociolinguistics: Cambrdige, University Press, Cambridge. Hymes, D. (1974) Foundations in Sociolinguistics: University of Pennyslavania Press,  Philadelpia. Labov  (1980)  (Mhr.)  Locating  Language in Time and Space.  Academic  Press. New York. Mesthrie, R. et.al. (2000) Introducing Sociolinguistics.  Edinburgh University Press, Edinburgh. Msanjila, Y.P. (1995)  Mawanda ya Isimu Jamii   katika Mbogo, E. na McOnyango, O. (wahariri) Baragumu Juzuu la 2 Nam. 1 & 2 Uk. 65-71,  Chuo Kikuu Maseno. Pride, J. G. &  Holmers J. (eds.) (1972) Sociolinguistics Harmondsworth: Penguin. Wardhaugh, R. (1992) An Introduction to Sociolinguistics.  Blackwell. Whorf,  B.L.  (1956),  Language, Thought and Reality:  Selected  Writings,  J.B. Carroll (ed). Cambridge, MA:MIT press 21 SOMO LA PILI NADHARIA ZA KIJAMII 2.0 Utangulizi Sehemu hii inashughulika na kueleza nadharia za kijamii ambazo hutumika katika kuelewa uhusiano mbalimbali katika jamii. Nadharia hizi zinasaidia kuelewa wazi swala la lugha na jamii. 2.1  Madhumuni Mnamo mwisho wa somo hili utaweza kutimiza yafuatayo: 1.  Kueleza nadharia za kijamii. 2.  Kuonyesha jinsi  nadharia hizo zinavyoingiliana na swala la lugha. 2.2  Nadharia za Kiisimu Ili  kuzingatia  sehemu  ya  kijamii  iliyo  katika taaluma  ya  isimujamii, ni muhimu kuelewa  mitazamo  mbalimbali  inayotumiwa  kuchunguza  jamii  za  wanadamu. Katika   sosholojia kunazo nadharia tatu kuu zinazoielezea jamii.   Kuelewa lugha katika jamii kunahitaji pia kuzielewa nadharia hizi  za kijamii.  Katika mada hii tutazijadili nadharia mbili  za mwnzo kati ya hizi tatu.  Nadharia hizo tatu ni: (a) Uamilifu (functionalism) (b) Umaksi (marxism) (c) Muingiliano (interaction) 2.2.1  Uamilifu Hii ni nadharia iliyoibuka kati ya miaka ya arobaini na sitini (1940 s and 1960 s). Inaeleza  kuwa  jamii  inaweza  kuchukuliwa  kama  mfumo  ulio  na  sehemu  zenye uamilifu.   Ili  kuelewa sehemu  yo  yote  ya  jamii (kama  familia au shule), lazima sehemu hiyo ichunguzwe kwa kuangalia uhusiano wake na jamii nzima.   Kama vile   mwanabiolojia   anavyochunguza   mchango   wa   moyo   katika   kuendeleza 22 maisha  ya  binadamu  ndivyo  sehemu  ya  jamii  inavyochunguzwa  kulingana  na mchango wake katika kuendeleza mfumo wa kijamii. Mfumo  wa  kijamii unayo  mahitaji fulani ambayo  yanahitaji kutekelezwa ili jamii idumu.  Mahitaji haya  ni  pamoja  na  chakula,  mavazi  na  malazi. Uamilifu  wa sehemu yo yote ya jamii ni ule mchango wake katika kuendeleza na kuimarisha jamii   hiyo   kwa   jumla. Hii   ina   maana   kwamba   kuna   kiwango   fulani   cha muingiliano kati ya sehemu zote ambazo huunda jamii. Wanauamilifu  wanadai  kuwa  utaratibu  na  uimarikaji  ambavyo  huwa  ni  vitu muhimu vya kuendeleza jamii hutokana na kuwepo kwa amali (za pamoja) sawa, yaani  makubaliano  kuhusu  mambo  fulani  katika  jamii. Kutokana  na  mtazamo huu   wanajamii   hushughulikia   mifumo   midogo   ya   kijamii   na   amali   sawa zinazowaunganisha wanajamii. Dhana  zinazosisitizwa  katika  nadharia  hii  ya  elimujamii  na  ambazo  ni  muhimu kwa  mwanaisimu  jamii ni  pamoja na: utamaduni, ujamiishaji (socialisation), kaida, amali, hadhi na majukumu/dhama. (i) UTAMADUNI Utmduni hurejelea jinsi jamii inavyoishi; yaani mkusanyiko wa mawazo na tabia wanazojifunza  na  kupokeza  kutoka  kizazi  kimoja  hadi  kingine. Katika  hali  hii utamaduni  ni  mpangilio  wa  jinsi  watu  wanavyoishi.  Utamaduni unafafanua mambo yanayokubalika na mfumo wa tabia katika jamii fulani. (ii) UJAMIISHAJI Dhana hii inarejelea njia ambazo kwazo watu hujifunza utamaduni wa jamii zao. Ujamiishaji  wa   kimsingi   au   awali  hutokea  utotoni,  aghalabu   katika  familia. Mahirimu au marika (peer group) ni kukundi muhimu cha kuendeleza ujamiishaji. Marika humsaidia kumkuza mtu kijamii na kiisimu. 23 (iii) KAIDA NA AMALI (a) KAIDA Kaida ni mwongozo maalumu wa jinsi ya kutenda mambo na kaida hueleza tabia zinazokubalika na zile zinazofaa katika miktadha maalumu.   Mifano ya kaida hizi inaonekana   katika   mavazi   ya   shuleni,   ya  vijana,ya  nyumbani,  au  ya  dhifa mbalimbali.  Katika hali ya ujamiishaji, kaida hufunzwa kwa kutuza (kumpa mtoto peremende, maneno ya kusifia) au kuadhibu.   Baadhi ya kaida hufanywa kuwa sheria  za  kutumikia  umma  wote. Kwa  mfano,  kukataza  kuoga  hadharani  au wanawake kuhitajika kufunika nyuso zao hadharani. AMALI Amali  hutoa  miongozo  ya  kijumla  ya  mambo  ambayo  yanachukuliwa  kuwa mazuri  na  yenye  thamani. Kwa  mfano,  katika  jamii  nyingi  za  kisasa,  watu huthamini  maisha  ya  binadamu  sana.  Baadhi  ya  amali  zinazopendekezwa  ni umoja,uaminifu, upendo, n.k.. Wanauamilifu   wanaamini   kuwa   ikiwa   kaida   hazitakubaliwa   na   kushirikishwa miongoni  mwa  wanajamii,  jamii  haziwezi  kushirikiana  na  kufanya  kazi  pamoja. Hivyo basi jamii inahitaji kaida na amali za pamoja.   Jambo hili limekuwa msingi wa tafiti nyingi za isimujamii. (iv)HADHI NA MAJUKUMU Hadhi  hurejelea cheo cha mtu katika jamii  (si lazima iwe kazi).  Hadhi kama hizi huenda  zimerithiwa,  yaani  mtu  anapozaliwa  anajipata  ana  hadhi  fulani  kwa mfano malkia au mfalme. Anapoendelea kukua anajipata kuwa yeye ni mke au mume  .  Hadhi  pia  huenda  ikapatikana  kutokana  na  juhudi  za kibinafsi za mtu, kwa mfano, kujiendeleza kitaaluma na kuwa mwalimu, daktari, mwanamichezo, n.k. 24 Kila  hadhi  katika  jamii  huwa  na  idadi  fulani  ya  kaida  ambazo  zinaeleza namna mtu aliye katika hadhi  hiyo anatakiwa kuendesha maisha yake.  Kikundi  hiki cha kaida  huitwa  dhima  au  majukumu.  Majukumu ya  kijamii  ndiyo  huongoza tabia.   Kufikia mwisho mwa siku, mtu huwa ametekeleza majukumu mbalimbali: mwalimu (kazini), mama au mke (nyumbani), mteja (benki), manju (kilabu cha starehe), n.k.   Kila jukumu huhitaji tabia fulani zizingatiwe, zikiwa ni pamoja na tabia za kiisimu.  Kila jukumu la kijamii humfanya mtu achague elementi fulani za kiisimu. Huku  akitekeleza  majukumu  yake  atatumia  lugha  kwa  njia  tofauti tofauti. Zoezi Je, kwa maoni yako, unafikiri nadharia  ya uamilif  inajitokeza vipi katika jamii zetu na lugha tunazozitumia? 2.2.2 UMAKSI Umaksi  unahusiana  na  nadharia  kadhaa.   Tunapoongea  kuhusu  uhakiki  wa  ki- maksi, huwa tunairejelea mikabala mbalimbali ambayo misingi yake   ni mawazo yanayohusishwa na Karl Marx na Friedrich Engels. Nadharia hii imepitia mabadiliko makubwa tangu kuweko kwa wataalamu hawa. Umaksi  unahusu  nyanja  mbalimbali kama  uchumi,  historia, jamii na mapinduzi. Umaksi una sifa ya kijumla inayojitokeza katika mwelekeo wake wa kuligusia kila eneo, na kuwa na la kusema kuhusu takriban kila kitu ikiwemo lugha. Mawazo  ya  Karl  Marx  kuhusu  historia na  miundo  ya  kijamii yana nafasi kubwa katika  nadharia  hii. Umaksi  ni  falsafa  yakinifu  hasa  kwa  kuwa  pana  msisitizo mkubwa kwenye msingi wa hali za kiyakinifu za maisha kama mazingira ya kuishi kuliko mawazo katika maisha ya binadamu. Umaksi hauegemezi mfumo wake wa 25 kifalsafa   kwenye   dhana   dhahania   kama   urembo,   ukweli   au   ndoto   bali unayaegemeza kwenye uhalisi unaoonekana. Hebu basi tuchunguze mawazo ya kimsingi ya nadharia hii: (1) Historia ya maisha ya binadamu inaweza kuelezeka katika misingi yakinifu ya  kiuchumi. Misingi  hii  itachunguza  njia  za  uzalishaji  mali  pamoja  na miundo   ya   kiuchumi   inayoathiri   sio   uzalishaji   mali   hiyo   tu   bali   na usambazaji wake.   Swala hili la uzalishaji mali na usambazaji wa mali hiyo linaunda kile ambacho hujulikana kama msingi au muundo msingi (base = infrastructure).   Kwenye msingi huo ndiko kunakoegemezwa muundo wa juu au kikorombwezo (superstructure).   Muundo wa juu ndio unaohusisha maadili, itikadi, dini, utamaduni ,n.k. Sifa  za  muundo  juu  zinaathiriwa  kwa  kiasi  kikubwa  na  muundo  msingi. Hata hivyo mabadiliko yanayotokea katika muundo wa juu kama mageuzi katika muundo wa kiutawala huweza kuathiri muundo msingi. (2) Daima historia ya binadamu itadhihirisha au kuakisi harakati zinazoendelea  katika  matabaka  ya  kiuchumi-jamii. Karl  Maksi  aliwahi kusema kuwa historia ya maisha ya binadamu ni ya harakati za kitabaka. Je, harakati hizi zinasababishwa na nini?   Tunajua kuwa kitu cha msingi katika maisha ya binadamu ni kula na kunywa, kupata malazi na mavazi na mambo mengine. Tendo  la  kwanza  la  kihistoria  kwa  hiyo,  ni  kutafuta  njia  ya  kuyakidhi mahitaji  haya  ya  kimsingi. Ili  kufanikiwa  katika  lengo  hilo,  binadamu hulazimika  kujiunga  pamoja  au  kuunda  umoja  ili  kuimarisha  ubora  na wepesi wa kuizalisha mali ya kukidhi mahitaji hayo.  Muungano huo huwa na ugawaji wa majukumu au kazi ambayo ndiyo msingi wa kuundwa kwa matabaka  katika  jamii. Hatua  ya  juu  ya  mwendeleo  huu  ni  ukuzaji  wa mfumo wa ubepari.   Katika mfumo huu, mali inamilikiwa na idadi ndogo 26 ya watu.   Watu hao wanaipata mali yao kutokana na unyonyaji wa umma na hasa wafanya kazi. Kumbuka Zingatia maoni haya katika muktadha wa lugha.  Kwa mfano lugha- wenyeji na lugha za kigeni zilizopo hapa nchini. Kadiri   mfumo   wa   ubepari   unavyoendelea   ndivyo   ubora   wa   uzalishaji   maji unavyoongezeka  na  tofauti  kati  ya  matabaka  kuimarika  kwa  kuwa  kuna  watu wanaofaidika  kwa  njia  zisizo  za  haki. Kufaidika  huko  kwa  njia  zisizo  za  haki, pamoja   na   mbegu   za   kujiangamiza   zilizomo   kwenye   mfumo   wa   ubepari vinachangia   kuuangusho   mfumo   wenyewe. Marx   anaamini   kuwa   haya yanatokana na mfanyiko wa kiasilia wa kihistoria.  Mfanyiko huo ni wa kipembuzi (dialectics). Kwa  mujibu  wa  mawazo  haya,  historia  huendelea  kutokana  na mfululizosafu  wa mkinzano wa mawazo.   Matokeo ya mkinzano huo ni kuzuka kwa  hatua  nyingine  mpya  ya  kihistoria. Huu  ndio  msingi  wa  kile  kinachoitwa upembuzi wa kiyakinifu  (dialectical materialism). (3) Matamanio na matakwa yaliyopo katika jamii na hasa tabaka lenye nguvu yanaakisiwa  katika  itikadi  iliyopo  katika  jamii,  jinsi  na  miundo  ya  mawazo ambayo aghalabu huwa imeshika kwa nguvu na huwapo kila mahala kiasi cha kuwa huenda wanajamii wasiitambue kwa haraka. (4) Njia ya kusaidia na labda hata kuharakisha kuangamizwa kwa mfumo wa kibepari ni kudadisi, kukosoa, kushutumu, kulaumu na kufichua batili iliyopo katika itikadi ya kibwanyenye inayooimarisha ubepari. Dhana za kimsingi zimeibuka katika nadharia hii:   ukengeushi; ubidhaaishaji na itikadi. 27 (i) Ukengeushi (alienation):  Ugawaji wa kazi unaishia kusababisha utengano fulani   kati   ya   wanaohusika   au   binadamu. Hii   ni   hatua   ya   kimsingi   ya ukengeushi . Mfumo  wa  kibepari  unapoendelea  kuboreka  unasababisha  hali ambapo uhusiano uliopo kati ya mfanya-kazi na tokeo la nguvu zake ni wa kitu kigeni (alien object).   Watu wanaishia kukengeushwa na jamii yao kutokana na mfumo wa kiainisho (specialization) unaosisitizwa na kukuzwa na ubepari. (ii) Ubidhaaishaji:   Maksi anaitumia dhana ya bidhaa kukieleza au kukirejelea kitu kinachozalishwa sio kwa nia ya kutumiwa bali kubadilishwa katika mfumo wa kibepari  wa  soko. Bidhaa  hizo  hazitathaminiwi  kutokana  na  kazi  yake  bali  ni kutokana na bei zinazoweza kuvuta.   Yaani msingi wa kuzitathmini sio thamani kimatumizi bali ni thamani kimabadilishano.   Katika msingi huu, bidhaa zinaishia kuhusisha  nguvu  au  kanuni  fulani  fiche  ambazo huwavuta  watu na kuwafanya wawe na mvuto mkubwa wa kukimiliki kitu fulani ambacho kinawasisimua.   Huu ndio msingi wa  kuabudu bidhaa  (fetishism of commodities). Hii  ni  sifa  kuu  katika  mfumo  wa kibepari  na ni  msingi  wa uchumi  wa  kibidhaa ambapo  watu  husukumwa  na  kani  za kununua  na  kumiliki  vitu  ambavyo labda hawavihitaji au wanavikinai haraka na kutamani vingine.  Sifa hii ya ubidhaaishaji inaishia kuwahusu binadamu ambao hawathaminiwi kama binadamu ila kutokana na uwezo wao wa kuzalisha mali. (iii) Itikadi: Ni dhana telezi, lakini kimsingi ni uwasilishi wa pamoja wa mawazo, fikira na tajriba hasa ikiwa vitalinganuliwa na uhalisia wa kiyakinifu vinakoegemezwa. Dhana hii inaweza kufafanuliwa katika  muktadha  wa lugha pale  ambapo  watu  wanaamini  kuwa  kuzungumza  lugha  ya  mama  ni  dalili  ya ushamba au kinyume chake kwamba kuzungumza lugha ya Kiingereza ni dalili ya kuwa mtu wa tabaka la juu. 28 Zoezi Kwa kuzingatia hali ya lugha nchini Kenya, ni kwa njia gani nadharia ya Umaksi inaeleza hali hii (zingatia mvutano kati ya lugha ya Kiingereza na lugha nyinginezo za Kiafrika). Swali Huku ukitumia nadharia moja ya Elimujamii, onyesha namna lugha inavyoingiliana na jamii 2.4 HITIMISHO Katika  somo  hili  tumejadili  nadharia mbili  za  kijamii  ambazo  zitatusaidia kuelewa jamii.   Nadharia hizi zitachangia katika kuelewa swala la lugha katika jamii. Marejeleo Teule Eagleton, T. (1983) Literary Theory: An Introduction.  Oxford: Blackwell. Mesthrie,   R.   et   al   (2001)   Introducing Sociolinguistics,   Edinberg,Edinberg Universtity Press. Wamitila, K.W. (2002) Uhakiki wa fasihi: Misingi na Vipengele vyake.  Nairobi. Phoenix Publishers Ltd. 29 SOMO LA TATU LUGHA NA JAMII DHANA ZA KIMSINGI KATIKA ISIMU-JAMII 3.0   Utangulizi Katika somo hili, tutashughulikia  dhana za kimsingi katika isimujamii.  Dhana hizi ni  pamoja  na  lugha,  lahaja,  mtindo-pekee,  sajili  au  mtindo  na  jumuiya  lugha. Tutazingatia dhana hizi kwa kuonyesha maana yazo pamoja na kuonyesha jinsi zinavyohusiana na uwanda mzima wa isimujamii. 3.1   Madhumuni Baada ya kulipitia somo hili, tunatarajia kwamba utaweza: 1.  Kueleza maana ya lugha na matumizi yake. 2.  Kueleza maana ya lahaja na jinsi lahaja zinavyoibuka. 3.  Kueleza maana ya mtindo-pekee. 4.  Kueleza maana ya mtindo na sajili pamoja na kueleza sajili mbalimbali. 5.  Kueleza ni nini maana ya jumuiya lugha. 3.2   Lugha Lugha  ni  chombo  kilichoundwa  na  wanadamu  kwa  ajili  ya  matumizi  yao;  kwa hivyo kama wanadamu wasingekuwapo, hapana shaka kusingekuwapo na lugha pia.  Kutokana na huu uhusiano kati ya lugha na binadamu, ni dhahiri kuwa tabia na mabadiliko ya wanadamu yataiathiri lugha vilevile (Mdee, 1986).  Wanaisimu, katika   kuichunguza   lugha,   wanaichukua   kama   kitu   na   kuanza   kuifafanua, wakiangalia  miundo  ya  vipengele  mbalimbali  vinavyoijenga  na  kuikamilisha  na jinsi   inavyoathiriwa   na   mabadiliko   ya   kisiasa,   kiuchumi,   kiutamaduni   na kisaikolojia ya wazungumzaji. 30 Swali Je, lugha ni nini? Kujibu  swali  hili  ni  rahisi  kwa  sababu  wanaisimu  mbalimbali  wamejaribu  kutoa mawazo yao juu ya swali hili.  Hebu tuangalie wanachokisema wanaisimu. Kwa mujibu wa Otto Josepersen, Encyclopedia Britannica, lugha ni njia yoyote ya mawasiliano kati ya viumbe vyenye uhai.  Kwa maana hii lugha ina maana kubwa sana. Tunaona  kwamba  fasili  hii  inaeleza  kimantiki  kuwa  kila  kiumbe  chenye uhai kina lugha.   Kwa hivyo, tunapata lugha kwa wanadamu, wanyama, wadudu na mimea. Kwa maana yake maalum lugha ni njia yoyote wanayoitumia wanadamu   katika kuwasiliana. Maana  hii  ni  sawa  kidogo  na  hiyo  ya  mwanzo  lakini  mkazo umetiliwa  kwa  wanadamu  tu. Maana  hii  inalingana  na  Trudgil  (1974)  katika Sociolinguistics anayesema kuwa lugha ni mfumo wa sauti nasibu zinazotumiwa kwa mawasiliano miongoni mwa watu wa jamii fulani yenye utamaduni wake. Kwa  maana  ya  kiisimu,  lugha  ni  utaratibu  wa  sauti  za kusemwa, za nasibu, za jamii  yenye  utamaduni  fulani  ambazo  huzitumia  kwa  kuwasiliana. Hapa,basi, tunaona  kwamba  maana  hii  inabagua  kabisa  maana  zake  tulizotaja  mwanzoni. Kwa kutumia maana hii,hebu tuchambue kila kipengele: Lugha: (a) ni   sauti   ya   kusemwa. Mtu   hutoa   sauti   fulani   ambayo   ina   maana. Tunatumia midomo, taya, ulimi, meno, koo, nyuzi, ufizi na kadhalika. (b) ni  sauti  za  nasibu. Sauti  hizi  zimetokea  tu  kwa  bahati  katika  ile  lugha isemwayo. Hakuna  kitu  kilichofanyika  kupatana  juu  ya  maneno. Kwa 31 mfano,  maneno  haya  haya  ya  lugha  mbalimbali  huwakilisha  neno   kiti endeve   (kimaragoli),   chair   (Kiingereza) na kadhalika. (c) ni sauti zenye utaratibu kamili.   Sauti za lugha yoyote huwa zimepangwa kwa  kufuata  utaratibu  fulani  unaokubaliwa  na  jumuia  hiyo  ya  watu. Utaratibu huo huitwa sarufi.   Kwa mfano, hatusemi  Maria tunda ana  bali jumuia imepatana kusema  Maria ana tunda . (d) ni sauti ya watu  wa utamaduni fulani.   Utamaduni ni mila na desturi za maisha ya watu zilizojengwa tangu awali.   Lugha inatawaliwa na maneno ya utamaduni wa watu hao.   Kwa mfano, wazungu wana maneno mengi ya sayansi wakati Waafrika hawana maneno ya kuelezea, k.m. motokaa, santuri na kadhalika ni vitu ambavyo havikuwapo katika utamaduni wao. (e) ni sauti za kueleza wazo. Yaani ni sauti zinazowawezesha watu kupashana au kujulishana habari. 3.2.1  Matumizi ya Lugha Kwa jumla matumizi ya lugha yoyote hutegemea: (a) Mahali,  kwa mfano  nazi  kwa watu wa pwani. (b) Wakati, kwa mfano, maneno ya kisiasa ya miaka hii kama vile, uwazi, haki za binadamu na kahdalika. (c) Umri, kwa mfano, maneno ya  sheng  ambayo hutumiwa zaidi na vijana. (d) Hali ya kike au ya kiume,   Kwa mfano,  Aka  kwa mwanamke,  Ebo  kwa wanaume,  Bee  kwa wanawake na  Naam  kwa wanaume. (e) Kisomo, kwa mfano,  ziara  badala ya safari,  stashahada  badala ya cheti na kadhalika. (f) Pia matumizi na mabadiliko ya lugha yanaweza kutegemea jadi, ada, kazi au daraja ya mtu. 32 Swali Jadili kauli kwamba Lugha na jamii hukamilishana na kuathiriana 3.2.2.  MITAZAMO ELEZI NA ELEKEZI YA LUGHA (i)  Mtazamo  elezi  wa  lugha  ni  ule  ambao  unafafanua  vipengele  vya  lugha jinsi vilivyo.   Ni mtazamo unaochunguza na kuweka wazi jinsi makundi tofauti ya watu  yanavyoitumia  lugha  katika  miktadha  mbalimbali. Uchunguzi  kama  huu haupendelei lugha ya kikundi kimoja kuwa ni bora kuliko ile ya vikundi vingine. Kwa mfano, mtu anaweza kuelezea lugha inayotumiwa darasani, ya wafanyakazi wa viwanda, ya wachuuzi mjini Nairobi, n.k, bila ubaguzi wo wote. (ii)  Mtazamo  elekezi wa lugha  huhusika  na  kanuni  au  adabu  katika  lugha. Huu ni mtazamo ambao unajaribu kuweka sheria za matumizi sahihi ya lugha ili watumiaji wa lugha walazimike kuzifuata sheria hizo. Mtazamo elekezi hujitokeza vizuri zaidi katika sarufi mapokeo, ambapo dhima ya mwalimu   wa   lugha   inaonekana   ni   kuhakikisha   kuwa   lugha   safi   au   nzuri inahifadhiwa na kutumiwa.   Hapa kanuni zinatolewa kuhusu vipashio mbalimbali vya matumizi ya lugha kwa mfano: Sarufi: Sentensi huanza kwa herufi kubwa. Msamiati: Msamiati unaofaa umetumika. Maana: Kwamba mtu amemaanisha kile alichonuia. Matamshi:  Mtu ametamka sauti ipasavyo. Wanaoshikilia mtazamo huu wamejitetea kwa hoja zifuatazo: 1. Kuna matumizi ya lugha yaliyo bora na yenye mantiki kuliko mengine. 2. Wanarejelea  mifumo  iliyothibitika  kuwa  mizuri  (classical  form). Wakati mwingine  wanasarufi  hutilia  mkazo  uamuzi  wao  kwa  kurejelea  lugha 33 zilizodhaniwa  kuwa  bora  hapo  zamani. Lugha  kama  Kilatini,  Sanskrit, Tamil  na  Kiarabu  zilichukuliwa  kuwa  vielelezo  vya  kuigwa. Mara  nyingi Kiingereza kililazimishwa kufuata mfumo wa Kilatini ili kionekane pia kuwa sahihi. 3. Hupendelea mifumo ya zamani ya lugha hiyo. Wanaoshikilia mtazomo elekezi katika lugha huwa hawataki kuiona lugha yao ikipitia mabadiliko yo yote.   Hawataki visawe viongezeke, au maana, au mabadiliko ya kimuundo, yajitokeza katika lugha. 4. Wanakataza matumizi ya maneno ya kigeni. Huwa hawataki kukopa maneno ya kigeni na kuyatumia katika lugha zao. Kwa mfano, huko Ufaransa kuna taasisi inayoitwa   The French Academy (Chuo   cha   Ufaransa)   ambayo   ina   kazi   ya   kukitakasa   Kifaransa  kwa kuondoa maneno yote ya lugha nyingine, hasa Kiingereza, yanayojipenyeza kwenye lugha hiyo. Wanaopinga mtazamo elekezi wa lugha wanasisitiza kwamba lugha zote ni sawa, hakuna lugha au lahaja iliyo bora kuliko nyingine.   Wanaisimu wanasema kuwa misingi  ya lugha  elekezi imejikita katika  matumizi ya  lugha  au kiisimu ya watu wa  tabaka  la  juu  katika  jamii,  na  si  katika  dhana  ya  usawa. Wamesema yafuatayo katika kuupinga mtazamo huo: 1. Mtazamo  wa  kimantiki  wa  lugha  kama  vile  ilivyo  katika  hisabati  una matatizo. Kama   utafiti   wa   sarufi   uliofanywa   na   Chomsky   (1965) ulivyoonyesha,  kutatokea  utata  mwingi kwani sheria za lugha  ni chungu nzima. 2. Wanasema kuwa kila lugha ina upekee wa aina fulani.  Kwa hivyo, hakuna haja  ya  kulazimisha  lugha  fulani  kufuata  mfumo  wa  lugha  kielelezo  au iliyochukuliwa kuwa bora hapo zamani. 3. Kuhusu  matumizi  ya  mifumo  ya  zamani  ya  lugha,  wanaisimu  wanasema kuwa   daima   lugha,   hubadilika   kwa   njia   mbalimbali.   Sheria   mpya 34 zinapoibuka zinaingiliana na zile za zamani.   Hili haliathiri ubora wa lugha hiyo. 4. Wanaisimu elezi wanasema kuwa lugha zote hukopa maneno.  Ukopaji wa maneno ni sehemu muhimu ya ukuaji wa lugha.   Mara nyingi mabadiliko yanayotokea  katika  lugha  huakisi  mabadiliko  yanayotokea  katika  jamii kama vile  vitu vipya, mitindo mipya, nk. 3.2.3 MJADALA ZAIDI Kwa  muda  mrefu  wanaisimu  wamepuuza  mtazamo  elekezi  katika  kuifafanua lugha.   Hata  hivyo,  inafikiriwa kwamba  ikiwa kusudi ni kuzungumzia matumizi yote ya lugha na mielekeo kuhusu lugha basi, wanaisimu jamii sharti watambue mtazamo  elekezi. Matumizi  mabaya  na  mazuri  ya  lugha  yapo  katika  jamii. Kama vile usafi ulivyo muhimu kwa afya bora, ndivyo lugha sahihi inavyohitajika katika matumizi ya kila siku ya lugha. Pili,  hata  wale  ambao  wanaupinga  mtazamo  elekezi  huwa  wanatumia  lugha sahihi katika  maandishi  na matamshi  yao.   Wakati  mwingine wahakiki hukosoa wanaisimujamii  kwa  kuhimiza  au  kukubali  lahaja  zote  huku  wao  wanatumia lahaja  au  lugha  sanifu. Hata  darasani  watawaadhibu  wanafunzi  wao  kwa kutotumia  lugha  sanifu.   Kwa hivyo,  hatuwezi kuepuka  kuwepo  kwa kanuni  za lugha. Inaonekana basi kwamba mtazamo wa kati unahitajika; ule unaozingatia pande zote mbili.   Katika matumizi yasiyo rasmi tunaweza kuitumia lugha tunavyotaka lakini katika miktadha rasmi, kama ufundishaji wa lugha darasani, tutumie lugha sanifu. Hata  wanaisimujamii  hualikwa  kama  wataaalamu  kushiriki  katika  upangaji  wa lugha.   Katika hali kama hizo, wao huulizwa kufanya uchaguzi kuhusu vibadala fulani  vya  lugha  vinavyofaa,  maneno  na  misemo. Hivyo  basi  wanaisimujamii 35 hawawezi  kupuuza  wazo  kwamba  ubora  wa  lugha  ni  sehemu  ya  mazingira  ya lugha katika jamii nyingi. Zoezi Huku ukitumia mtazamo elekezi, toa mifano kumi ya makosa yanayofanywa na watu katika lugha kisha urekebishe makosa hayo. 3.3   LAHAJA Imethibitika kuwa  lugha  haitulii,  huenda  ikibadilika  kila  wakati.  Hata katika lugha ya kundi moja, tofauti nyingi hudhihirika.  Crystal (1995:3) amezungumzia vibadala vifuatavyo vya lugha. Vibadala kijamii/kitabaka Vibadala vya muda Vibadala kibinafsi Vibadala kimaeneo Jinsi lugha inavyotofautiana kimfumo ni jambo linalowashughulisha wanaisimujamii.   Lugha  pia  inaweza kubadilika  kulingana  na muktadha, wakati na mzungumzaji au mhusika.   Katika somo la isimujamii msisitizo huwa ni kwa kikundi   cha   jamii   na   wala   sio   kwa   mtu   binafsi. Taaluma   ya   lugha inayoshughulikia lahaja kwa ujumla huitwa elimulahaja (Dialectology). 3.3.1  MAANA YA LAHAJA 36 Lahaja  ni  mojawapo  ya  migao  ya  lugha  ambayo  hutokana  na  mabadiliko  ya lugha.   Chambers  &  Trudgill (1980:3)  wanaeleza  kuwa  katika matumizi ya kila siku, ambayo yana upotoshi fulani, lahaja ni lugha ya kiwango cha chini ambayo haijakua vizuri, isiyo fahari, na inayohusishwa na makabwela.   Katika matumizi kama haya, inachukuliwa kwamba lahaja huzungumzwa katika sehemu za dunia zilizojitenga  na  ni  aina  ya  uzungumzi  ulio  na  mushkili  na  usiofuata  kanuni  za lugha  sanifu. Lakini  tunajua  kwamba  mawazo  haya  hayana  msingi  wo  wote. Katika   lugha   tunaamini   kwamba   hakuna   lugha   au   lahaja   iliyo  bora  kuliko nyingine duniani   lugha au lahja zote ni sawa. Tunaweza kusema kuwa lahaja ni aina ya uzungumzaji unaotumiwa na kikundi cha  watu  aghalabu  katika  eneo  maalum,  na  hutofautiana  na  uzungumzaji  wa vikundi  vingine  vya  lugha  hiyo  moja katika  matamshi, msamiati  na  kwa nadra sana sarufi. Inaonekana kuwa lahaja ni kama matagaa ya lugha moja.  Mkusanyiko wa lahaja huunda  lugha.   Aina hizi za uzungumzaji hazitatizi mawasiliano kati  ya vikundi mbalimbali vya jamii vinavyozungumza lugha moja.   Inaonekana kuwa kila mtu huzungumza lahaja. Lahaja  sanifu  huwa  na  hadhi  ya  juu  kuliko  zile  lahaja  zingine  kwani  huwa imeendelezwa kimsamiati na kimuundo. 3.3.2 KUZUK KWA LAHAJA Kuzuka   kwa   lahaja   mbalimbali   duniani   ni   dhihirisho   kuwa   daima   lugha inabadilika. Wakati  mwingine  haya  mabadiliko  hukithiri  kiasi  kwamba  hakuna uelewano. Inapotokea  hivyo,  basi  zile  lahaja  hujitosheleza  zenyewe  na  kuwa lugha   kamili. Hivi   ndivyo   ilivyokuwa   kwa   Kilatini   ambapo   lahaja   kadhaa 37 zilibadilika   na   kuwa   lugha   za   Kifaransa,   Kihispania,   Kiitaliano,   Kireno,   na Kiromenia (Wardhaugh 1987). Kuna mambo matatu muhimu katika uzukaji wa lahaja.  Mambo hayo ni: (a) vizuizi (b) umbali (c) muda (i) Vizuizi (Barriers) Lahaja  huzuka  kutokana  na  vizuizi  vinavyoibuka  kati  ya  makundi  ya  watu wanaozungumza  lugha  moja. Vizuizi  hivi  vinaweza  kuwa  vya  kijiografia  kama vile  bahari,  mito,  milima, misitu mikubwa, n.k.   Vizuizi vinaweza pia  kuwa vya kisiasa kama vile mipaka, uongozi, n.k.  Vinaweza pia kuwa vya kijamii kama vile rangi ya mtu, kabila, tabaka, dini, n.k; au vinaweza kuwa vya kiuchumi. (ii) Umbali (Distance) na Muda (Time) Watu  wanaozungumza  lugha  moja  wakihamia  maeneo  tofauti  na  kutengwa na wenzao  kwa  umbali  fulani,  baada  ya  muda  lugha  yao  itaanza  kuwa  tofauti hasa ikiwa hakuna uhusiano mkubwa wa kimawasiliano kati ya makundi hayo. Pia  tunajua  kwamba  lugha  hupokezwa  kutoka  kizazi  kimoja  hadi  kingine,  na baada  ya  muda  mabadiliko  ya  kimatamshi  na  kisarufi  yanayoletwa  na  kizazi kipya hukita.   Mabadiliko haya yakikosa kusambaa katika eneo lote basi tofauti zinajitokeza na tofauti hizi ndizo zinazoitwa lahaja. 3.3.3 NADHARIA YA MAWIMBI (WAVE THEORY) Nadharia   ya   mawimbi   inaweza   kutumiwa   kuonyesha   jinsi   lahaja   huibuka. Mwasisi  wa  nadharia  hii  ni  Johanness  Schmidt  (1872). Inasemekana  kuwa mabadiliko ya kiisimu husambaa nje kuanzia kwenye kitovu fulani vile ambavyo mawimbi   yanafanya   unapotupa   jiwe   kwenye   kidimbwi. Mawimbi   haya 38 yanatofautiana  kwa  ukubwa  na  yatakuwa  na  vitovu  tofauti.  Jinsi  mawimbi yanavyosafiri kwenda mbali yanazidi kufifia. Mawimbi  haya  ya  mabadiliko  husafiri  kupitia  kwa  maeneo  ya  kijiografia  au  ya kijamii au yote mawili.   Yanaweza kuzuiwa au kupunguziwa kasi na vizuizi kama tabaka,  jinsia,  umri,  kijiografia,  n.k. Mabadiliko  haya  huwasilishwa  na  watu binafsi,  na  wakati  fulani  badiliko  litakuwa  limefikia  watu  fulani  na  kutowafikia wengine. 3.3.4 ISTILAHI ZINAZOTUMIKA KATIKA LAHAJA (i) Kizingasifa (Isogloss) Katika  utafiti  wa  lahaja  tunaweza  kuchora  ramani  kuonyesha  mahali  ambapo matamshi, msamiati au muundo fulani hutumiwa.   Kuna njia mbili za kuonyesha mambo haya: (a) Kwa kutumia ishara (b) Kwa kuunganisha sehemu hizo kwa laini inayoitwa kizingasifa. Kizingasifa ni mpaka unaochorwa kulizungushia eneo ambalo lina sifa maalum za matamshi, sarufi au msamiati katika ramani ya kiisimu. Kizingasifa hutumika ili kutenganisha sehemu zilizo na sifa fulani na zile ambazo hazina sifa hizo.  Tazama  mchoro huu. Kizingasifa 39 Ruwaza  ya  vizingasifa  huelezwa  kwa  kuzingatia  vizuizi  vya  kijiografia  ambavyo vinatenganisha jamii mbili au zaidi zilizopakana.   Vizuizi hivi ni kama mto wenye kina  kirefu,  msururu  wa  milima,  n.k. Vizuizi  vinaweza  kuwa  ni  vya  kijamii au kisiasa.   Watu wa eneo fulani wanaweza kuwa na mfumo tofauti wa kisiasa na kijamii na hivyo wakawa na utamaduni tofauti na maeneo waliyopakana nayo. (ii) Eneo la Fahari (Centre of Prestige) Vizingasifa  vingine  huwa  na  ruwaza  inayoonyesha  kusambaa  kwa  kipashio  cha kiisimu kutoka kwa eneo la fahari au kitovu, ambalo aghalabu huwa mji.   Hapa, vizingasifa  hivi  hufanana  na  viwimbi  vinavyotokana  na  jiwe  lililotupwa  majini. Ndivyo  tulivyopata  nadharia  ya  mawimbi. Wanaoshikilia  nadharia  hii  huamini kwamba mabadiliko ya kiisimu husambaa kama mawimbi. (iii) Sehemu masalio (Relic Areas) Wakati  mwingine  ruwaza  hujitokeza  ikionyesha  sehemu  ndogo  ndogo  ambazo zimeachana lakini zenye sehemu zinazofanana kiisimu.  Sehemu hizi hazina eneo la fahari kama miji.   Hizi ni zile sehemu ambazo hazijafikiwa na miundo mipya. Mara   nyingi   sehemu   hizi   huwa   katika   maeneo   yaliyojitenga   kama   milima, mabonde au mipaka ya lugha fulani. (iii) Sehemu za Mpito (Transitional Areas) Hii ni sehemu ambayo mawimbi ya eneo la fahari moja hukutana na mawimbi ya eneo  la  fahari  jingine. Katika  hali  kama  hii  eneo  hilo  halina  sifa  maalumu tambulishi  bali  linashiriki  sifa  za  maeneo  mawili  ya  fahari  yaliyo  jirani. Kwa mfano, Luanda, iliyo kati ya mkoa wa Nyanza na Magharibi. 3.5 AINA ZA LAHAJA Kuna aina mbili za lahaja: 3.5.1.  Lahaja za Kijiografia Hizi  ni  lahaja  zinazozungumzwa  katika  maeneo  fulani,  nazo  hutokea  watu  wa lugha  moja  wakihamia  maeneo  tofauti  halafu  wakatengwa  kimawasiliano  kwa 40 umbali, milima, bahari, mipaka, n.k (Fromkin & Rodman 1974:254).   Mifano ya lahaja  za  kijiografia  ni  zile  za  Kiswahili:  Kiunguja,  Kimvita,  Kiamu,  Kimrima, Kimgao, Kitumbatu, n.k. Watu wanaofanyiwa utafiti ili kuthibitisha kuwepo kwa lahaja hizi ni wazee walio na umri mkubwa ambao wameishi mahali hapo kwa muda mrefu, wana kisomo kidogo au hawana, na ambao hawajapata athari ya lugha au lahaja nyingine. Zoezi Taja lugha nyinginezo mbili unazozifahamu na uonyeshe lahaja zake. 3.5.2.  Lahaja za Kijamii/Kitabaka Hizi ni lahaja zinazotumiwa na makundi ya watu kulingana na hadhi yao, tabaka, elimu,  kazi  wanayofanya,  pato,  umri,  uana,  na  vipengele  vingine  vya  kijamii. Watu  wanaokuwa  katika  lahaja  moja  ya kijamii si lazima wawe wanaishi katika eneo moja. William Labov,  mwanaisimu  wa Kimarekani, aliona kuwa  lugha  inao mfumo wa vibadala ambao unaweza kuelezwa kuzingatia tofauti za kimatabaka katika jamii fulani. Utafiti   uliofanywa   na   watafiti   wengi   wakiwemo   Labov   na   John   Fischer unaonyesha  kuwa  watu  hutumia  vipashio  fulani  vya  kiisimu  si  kwa  sababu  ni rahisi kuvitamka bali kwa sababu ya jinsi wanavyohisi kuhusu hadhi yao na wale wanaowazungumzia.  Kwa mfano kusema: Maalim badala ya mwalimu Nchini Kenya, kumekuwepo na lahaja za kijamii kama Kisetla na Kihindi. 41 Zoezi Je, kuna lahaja zingine zipi za kimatabaka nchini Kenya? 3.6 LUGHA AU LAHAJA? Vipengele  vifuatavyo  hutuwezesha kuamua  kama  tofauti za kiisimu zinazotokea zinaashiria   tofauti   za   lahaja   au   za   lugha. Unajuaje   kuwa   jinsi   mbili   za kuzungumza ni lahaja za lugha moja au ni lugha mbili tofauti? 3.6.1.  Kusikilizana (Mutual Intelligibility) Ingawa   lahaja   hutofautiana,   watu   wanapozungumza   huelewana. Ikiwa wazungumzaji  wawili  walio  na   tofauti   fulani  katika   lugha   zao  wataelewana wanapozungumza, basi itachukuliwa kwamba wanatumia lahaja tofauti za lugha moja. Lakini  ikiwa  hawataelewana  basi  wanazungumza  lugha  tofauti. Hata hivyo,   kuna   viwango   mbalimbali  vya   kuelewana  kati   ya   lahaja  mbalimbali. Wazungumzaji  wa  Kinyala  na  Kibukusu   kwa  mfano  ,wataelewana kwa  sababu hizi  ni  lahaja  za  lugha  moja,  lakini  wazungumzaji  wa  Kiingereza  na  Kikamba hawataelewana.Watu wengi husema kuwa kipengele muhimu cha kuamua kama ni lugha au lahaja ni hiki. 3.6.2. Mwendeleo lahaja (dialect continuum) Dhana hii hurejelea mfuatano wa jinsi lugha zinavyopakana kijiografia, yaani A B C D E F G ...    Katika mkururo huo, huwa kuna kusikilizana katika lahaja zilizopakana, lakini zile zilizotengana kwa mbali huwa hakuna masikilizano. Kwa mfano, kuna uwezekanao kuwa wazungumzaji wa A na G hawataelewana. Hapa ndipo tatizo linazuka.  Je, bado tunaweza kusema kuwa A na G ni lahaja za lugha moja? 3.6.3.  Lugha sanifu 42 Kuwepo   kwa   lugha   sanifu   au   maandishi   yanayotumiwa   na   kundi   la   watu hutusaidia kujua kama zinazohusika ni lahaja au lugha.  Ikiwa makundi mawili au zaidi  yanayotofautiana  katika  maongezi  hukubaliana  kuwa  yana  mfumo  mmoja ulio  sanifu  au  yanatumia  aina  moja  ya  maandishi,  basi  inachukuliwa  kuwa yanazungumza lahaja tofauti na wala si lugha tofauti. Kwa  mfano,  nchini  Uchina  wazungumzaji  katika  sehemu  mbalimbali  za  nchi hutumia   Mandarin,   Cantonese,   Wu,   Hakka   au   Fukien. Wazungumzaji   wa vibadala  hivi  hawaelewani  lakini  kwa  sababu  wanatumia  mfumo  mmoja  wa kuandika   (wa   Kichina)   na   kusoma   basi   inachukuliwa   kuwa   hizo   ni   lahaja mbalimbali za Kichina. 3.6.4.  Vipashio visivyo vya Kiisimu Sifa fulani zisizo za kiisimu hutumiwa pia kuamua kama kinachohusika ni lahaja au  lugha. Sifa  hizi  ni  kama  utamaduni  mmoja,  utii  wa  kisiasa  au  dhamiri  za wazungumzaji (conscious of the speakers). Kwa  mfano,  wazungumzaji  wa  Cantonese  (China  kusini  )  na  Mandarin  (  China Kaskazini)  hawaelewani  wanapozungumza  lakini  inachukuliwa  kuwa  wanatumia lahaja tofauti za Kichina kwa sababu wote wanaishi Uchina (siasa) na wanashiriki utamaduni mmoja wa Kichina.  Pia wanatumia mfumo mmoja wa maandishi. Aidha, wazungumzaji wa Swedish, Danish na Norwegian wanasikilizana wanapozungumza   lakini  kwa   sababu   wanaishi  katika   nchi   tofauti   na   wana tamaduni tofauti inachukuliwa kwamba wanazungumza lugha tofauti. Hata pale ambapo sifa za kisiasa hazijitokezi sana, utamaduni pekee hupelekea wazungumzaji kufikiriwa kuwa wanazungumza lugha tofauti, kwa mfano, Wazulu na   Waxhosa   huelewana   wanapozungumza,   lakini   wanahisi  kwamba  wao  ni tofauti  na  hata  wana  lugha  tofauti  kwa  sababu  wana  tamaduni  tofauti.  Mfano 43 mwingine ni wa Wasuba na Waluo ambao wanaona kuwa wanazungumza lugha tofauti. Swali 1. Je, lugha yako ina lahaja ngapi?  Andika maneno yanayotofautisha lahaja moja na nyingi. 2.   Kwa  kurejelea  nchi ya   Kenya ,onyesha  zile lahaja ambazo  zinaonekana kuwa Lugha tofauti ilhali  wazungmaji wanaelewana. 3.7 MTINDO-PEKEE Wazungumzaji wote wa lugha fulani huelewana wanapozungumza, lakini hakuna watu wawili wanaozungumza kwa namna moja. Tofauti zinazotokea husababishwa  na  umri,  uana,  afya  ya  mtu,  ukubwa,  hulka,  hali  ya  kimawazo, tajriba na ubinafsi wa mtu.   Tofauti hizi hujitokeza katika msamiati, matamshi na kwa kiasi kidogo katika sarufi.   Sifa ya namna ya uzungumzi unaohusishwa na mtu binafsi huitwa mtindo pekee. Mtindo pekee ni matamshi ya kipekee ya msemaji au mzungumzaji yanayotokana na  athari  za mazingira.   Hii ina  maana kwamba  kuna  mfumo  fulani wa kiisimu unaohusishwa  na  kila mzungumzaji.   Jambo hili linadhihirika wazi pale ambapo tunamtambua  mtu  kupitia  kwa  matamshi  au  sauti  yake  bila  kumwona. Kila mzunguzaji wa lugha ana mtindo wa kipekee wa lugha.   Mtindo pekee wa mtu huweza kubadilika katika vipindi mbalimbali vya maisha yake. Zoezi Pambanua tofauti za kiisimu zinazojitokeza miongoni mwa marafiki zako. 44 3.8   MTINDO Dhana ya mtindo ni tatanishi kwa sababu kuna misimamo na mitazamo chungu nzima inayotokana nayo.   Kwa mfano, dhana ya lafudhi inayomaanisha ubinafsi katika matumizi ya lugha, inayomtambulisha mtu kama   mtu, yaelekea kupendekeza kuwa labda kuna mitindo mingi ya matumizi ya lugha kama kulivyo na  watumizi  wengi  wa  lugha  husika. Kwa  hivyo  yaonekana  kwamba  kila  mtu ulimwenguni ana mtindo wake. 3.8.1 Maana ya mtindo. Ili  kutoa maana ya dhana ya mtindo hebu tuangalie yale wanayosema Crystal na Davy   (1969)   katika   Investigating English Style   .Wamefafanua   mtindo   kwa kutumia mitazamo ifuatayo. (i) Mtindo kama tabia za mtu katika matumizi ya lugha. (ii) Mtindo kama tabia za kimakundi katika matumizi ya lugha. (iii) Mtindo kama tabia za kitathmini yaani kiupimaji. (iv) Mtindo kulingana na lugha ya fasihi. Hebu basi tutoe maelezo ya kila moja. (i) Mtindo kama tabia ya mtu. Kwa mujibu wa mtazamo huu, uchambuzi humulika na kuangalia tabia za kiisimu zinazoambatana  na  lugha  ya  mtu  katika  uyakinifu  wake. Neno   tabia   katika muktadha huu linatumiwa kumaanisha kanuni za kiisimu zinazotambulisha lugha ya mtu anayehusika. Mtindo hutumiwa hapa kurejelea namna mtu anavyotumia lugha.  Jambo ambalo lina upekee  fulani wa  kiisimu.   Huu  upekee ndio  unaotambulisha na kumsawiri yeye kama yeye. Mtazamo huu ndio unaowaruhusu wachambuzi kuzungumza kuhusu mtindo wa waandishi au wasemaji mbalimbali (tazama Kitsao 1975).   Kwa mfano, unaweza 45 kuzungumza kuhusu mtindo wa uandishi wa Shaaban Robert, Ebrahim Hussein au Said Ahmed Mohamed. Buffun katika hotuba aliyoitoa mnamo Agosti 27, 1753, alisema kuwa   mtindo ni mtu  mwenyewe ,  na  huu  umekuwa  msingi  wa  mtazamo  huu. Maoni  haya yanajadili kuwa kila mwandishi au msemaji ana lugha yake ambayo hudhihirika katika  kazi  zake  zote  na  ambayo  humtofautisha  na  waandishi  au  wasemaji wengine.   Hivi ni kusema kwamba hulka ya mwandishi inatarajiwa kuonekana au kudhihirika kutokana na matumizi yake ya lugha. Uchunguzi unaonyesha kuwa katika kujifunza lugha, kwa kawaida, watu hukuza na  kupalilia  tabia  fulani  za  kipekee  katika  matumizi yao ya  lugha.   Matokeo ni tabia  za  kibinafsi  ambazo  hubainika  kwenye  mawasiliano  yake. Hivyo  basi, mtindo   unakuwa   matokeo   ya   moja   kwa   moja   ya   jinsi   mtu   anavyojieleza kulingana na tajriba yake katika kujifunza lugha. Zoezi Pambanua tabia za kiisimu ambazo zinaibuka katika usemi wa rafiki yako.  Taja elementi tano za kiisimu kwa kila moja ambazo humtofautisha na mtu  mwingine. Kwa vile imetambuliwa kwamba kuna mitindo mingi kama kulivyo na waandishi na  wasemaji,  uchambuzi  wa  mtindo  hauna  budi  kumshughulikia  kila  mtunzi kivyake. Kwa  mfano,  tunaweza  kusema  kuwa  mwandishi  Shabaan  Robert anajulikana kwa matumizi ya sentensi ndefu hata zinazofikia maneno thelathini. Aidha anatumia uhuishi na jazanda katika kazi zake. 46 (ii) Mtindo kama tabia za kimakundi. Katika  upana  wake  dhana ya  mtindo  inaweza kurejelea tabia  za kundi la watu katika matumizi yao ya lugha. Mtazamo huu ndio mhimili wa misingi ya sajili katika   matumizi   ya   lugha. Kwa   hivyo,   mtindo   wa   matumizi   ya   lugha unapokubalika  kimakundi  unakuwa  utaratibu  unaofaa  kuzingatiwa  katika  sajili inayohusika. Kwa  mfano,  kuna  kanuni  za  kuanzisha  na  kuhitimisha  ngano  katika  jamii  za Kiafrika: Msimulizi: Paukwa Hadhira: Pakawa Msimulizi: Kaondokea chanjagaa Kajenga nyumba kakaa Mwanangu mwana Siti Kijino kama Chikichi Cha Kujenga kikuta na vilango vya kupitia. Au: Msimulizi: Hadithi!  Hadithi! Hadhira: Hadithi njoo Msimulizi: Hapo zamani za kale paliondokea ... Pia  kuna  mtindo  wa  kuandika  mashairi  ya  kimapokeo. Mwandishi  anazingatia idadi  ya  mizani  katika  mshororo,  vina,  idadi  ya  mishororo  katika  ubeti  na utoshelezi.  Katika uandishi wa tenzi mwandishi huanza kwa ombi na kadhalika. 47 Zoezi Eleza mtindo unaodhihirika katika bara rasmi na fomu za serikali. (iii) Mtindo Kiutathmini. Madhumuni  ya  kuwasiliana  huwekewa  vikwazo  au  mipaka  na  mtazamo  huu hupima   na   kutoa   masharti   kuhusu   namna   ya   kuwasilisha   wasilisho   fulani. Mtazamo huu unaongozwa na maoni kwamba kila mtindo unao maneno yafaayo na mahali pafaapo kwenye muundo wa sentensi.   La muhimu hapa ni kwamba, ujumbe  utolewe kwa  njia ifaayo kabisa  kisarufi  na kimaana:  Hebu  tueleze kwa kutoa mifano ya sentensi hizi: 1 (a)   Kwa sababu ya kuchelea kuwa huenda ng ombe wake akapotea tena, mchungaji  alimkamata  na kumfunga miguu  ya mbele na ya nyuma  kwa kamba. 1 (b)   Kwa sababu ya kuchelea kuwa huenda ng ombe wake akapotea tena, mchungaji alimkamata na kumfunga kwa kamba miguu yake ya mbele na ya nyuma. Katika sentensi hizi mbili tunaona kuwa mpangilio wa maneno ni tofauti. Zoezi Eleza tofauti za kimaana zinazotokea katika mifano ya sentensi hapo juu 48 Wakati  mwingine,  tatizo  huwa  kubwa  zaidi  kiasi  cha  kuhitaji  sio  tu  maneno kupangwa upya bali pia kurekebishwa au kubadilishwa kwa viwakifishi. Wataalamu wamefafanua mtazamo huu kwa kutilia mkazo kwamba mtindo mzuri hutokana na kuchagua taashira zifaazo kwa wasilisho linalonuiwa kuwasilishwa. Kwa  ufupi,  uchambuzi  wa  mtindo  kulingana  na  mtazamo  unaohusika  hapa  ni kukadiria namna mwasilishi alivyofaulu katika wasilisho lake, kulingana na uteuzi kimsamiati na kisarufi. (iv) Mtindo kulingan na lugha ya Fasihi. Kwa mujibu wa mtazamo huu mtindo ni utunzi wa fasihi ya hali ya juu kabisa. Hata   hivyo   tunaona   kuwa   maelezo   haya   yanatatiza   kimaana   kwa   sababu hayazingatii kikamilifu mahusiko ya dhana ya mtindo yenyewe.   Vile vile, maoni haya yanalifinya swala hili la mtindo.   Inaonekana kuwa maoni haya yanalenga umbuji  au  ubunifu  wa  kurejelea  mbinu  za  kujieleza  kama  vile  matumizi  ya tamathali za usemi.   Lakini mtindo, tunajua ni zaidi ya mbinu hizi.  Mtindo sio tu jinsi waandishi wanavyoandika lakini pia ni njia mbalimbali zinazotumiwa na watu kuongea au kuandika katika hali za kawaida za kila siku.   Kwa hivyo, mtindo ni jumla ya namna lugha inavyotumiwa na wanajamii. Swali Onyesha tofauti zilizopo kati ya: 1.  Mtindo kama tabia za mtu na mtindo kama tabia za kimakundi. 49 3.9  SAJILI Kulingana  na  Kamusi Sanifu ya Isimu na Lugha  (1990)  sajili,  ambayo  pia inajulikana kama rejista ni lugha inayotumika katika muktadha maalumu.   Sajili huelekea   katika   kupambanua   lugha   ifaayo   katika   miktadha   fulani. Sajili hutofautiana kutegemea mambo kama vile, miundo ya lugha, msamiati, uundaji wa sentensi, kupanda na kushuka kwa sauti na unyambuaji. Sajili ni sehemu ya umilisi wa mawasiliano ambao kila mzungumzaji huwa nao. Umilisi huu humwezesha kubadili matumizi ya lugha, kuteua vipengele fulani vya matamshi, msamiati na kadhalika katika miktadha mbalimbali. Akishughulikia  swala  la  sajili,  Halliday  (1964)  alisema  kuwa  sajili  hutofautiana kutokana na : (a) Mada inayozungumzwa. (b) Uhusiano  kati  ya  watu  wanaowasiliana. Kwa  mfano, nani  anashiriki katika mazungumzo?   Ni mtu na mkubwa wake, au ni mtoto na mzazi au ni rafiki tu? (c) Njia ya  mawasiliano ambayo  inatumiwa  ikiwa ni andishi  au zungumzi au ishara? 3.9.1 CHANZO CHA SAJILI. Inawezekana  kwamba  matumizi  ya  sajili  mbalimbali  yameibuka  kutokana  na mikatale ya kijamii.   Watu wana miiko mbalimbali inayohusu matumizi ya lugha, kwa mfano, ukitumia lugha inayoambatana na mazingira kama vile inayoonyesha furaha  mazikoni  basi  huenda  ukaathiriwa.   Kwa  hivyo,  lugha  imegawika  katika sajili mbalimbali kutokana na imani za watu na pia kukidhi mahitaji ya muktadha. Mfano  mwingine  ni  kwamba  baadhi  ya  jamii  huamini  kwamba  lazima  ngano zihadithiwe mahali maalumu, wakati maalum na sharti ziambatane na matumizi maalumu ya lugha. 50 Pili,  tunaweza  kutuhumu  kuwa  sajili  inatokana  na  kugawika  kwa  jamii  katika makundi   ya   kazi   mbalimbali   ili   kujikimu. Kila   kundi   likiwa   na   msamiati unaoelezea hali, mazingira na zana zake za kazi. Msamiati  huu,  na  upekee  wa  uzungumzaji  ulizua  sajili  mbalimbali. Tunaweza kuhusisha  jambo  hili  na  ukuaji  wa  binadamu  kimaendeleo. Jinsi  binadamu alivyoendelea  ndivyo  kazi  mbalimbali  zilivyojitokeza  na  hivyo  kukawa  na  lugha maalum  ya  kuelezea hali hizo.   Kwa mfano,  maendeleo upande  wa sayansi na teknolojia yamezua sajili ya kisayansi na kiteknolojia. 3.9.2  MIFANO YA SAJILI NA SIFA ZAKE ZA KIISIMU 1. Matangazo ya biashara: Sifa zake 1. Lugha ya mvuto. 2. Lugha ya kimajazi. 3. Lugha shawishi au msukumo (kutaka mtu awe mteja wao). 4. Misemo maalumu inayonasa. 5. Wingi wa porojo. 6. Kuchanganya lugha. 7. Uradidi wa sauti au maneno. 2.  Matangazo ya mpira 1. Lugha changamfu 7. Matumizi ya kidato cha juu 2. Lugha ya kutia chumvi. 8. Maswali ya balagha. 3. Lugha batebate. 9. Mbinu rejeshi. 4. Lugha hugeuka kuwa kelele. 10. Msisitizo. 5. Kuchanganya lugha. 11. Kutokamilika kwa sentensi. 6. Uundaji wa msamiati. 51 (Kwa ufafanuzi zaidi wa aina a sajili,rejelea mtaala wa AKS 101) Zoezi Taja sifa za sajili zifuatazo: i.  Sajili ya kidini. ii.  Sajili ya sheria-(andishi). 3.9.4MASHARTI YA MATUMIZI Crystal  na  Davy  (1969) pamoja  na  Kitsao  (1988) wameshughulikia masharti ya matumizi   ya   lugha. Haya   ni   mambo   yanayomwongoza   mzungumzaji   au mwandishi  ili  kuteua  sajili  inayofaa  katika  mawasiliano  yake. Crystal  na  Davy (ibid)  wameyaita   mawanda  ya  matumizi  kimuktadha   na  wamejadili vipengele vinane. 1. Ubinafsi 2. Lahaja. 3. Wakati. 4. Kazi. 5. Hadhi. 6. Namna ya kuwasilisha. 7. Upekee. 8. Aina ya mazungumzo Kitsao (1988) kwa upande wake amejadili masharti kama: 1. Mazingira. 2. Uhusiano. 3. Cheo. 4. Hali. 5. Madhumuni. 6. Kichwa cha mazungumzo. 52 7. Lugha azijuazo mtu. 8. Tabaka na malezi. 9. Umri. Hebu tutoe maelezo kwa masharti anayotoa Kitsao(ibid) (i) Mazingira Kulingana  na  lugha katika  mazingira, itaonekana, kwa  mfano, kuwa  matangani kutakuwa   na   matumizi   ya   lugha   ya   huzuni,   kupeana   mkono   wa   pole   na kuliwazana. Pia mtu  akiwa  ofisini  analazimika  kutumia  lugha  rasmi  lakini akiingia mitaani miongoni mwa watani atazungumza lugha isiyo rasmi. (ii) Uhusiano Uhusiano wa watu  katika jamii husababisha lugha kutumiwa kwa mtindo fulani ufaao.  Kati ya mzazi na mwanawe kuna miiko inayowataka wawasiliane kwa njia ya  heshima. Mathalani,  si  kawaida  mzazi  na  mwanawe  kutaniana  au  mwana kumwita  babake  kwa  jina  lake katika  jamii za   Kiafrika.   Lakini  watani wa mtu huwa na uhuru mkubwa katika matumizi ya lugha miongoni mwao. (iii) Cheo Cheo ni muhimu katika matumizi ya lugha kwani kuna lugha anayostahili kutumia Profesa, kuna lugha ya wazee, lugha ya vijana na kadhalika.   Ndiposa tunaweza kusikia lawama kuwa ijapokuwa fulani ana cheo hazungumzi kulingana na cheo chake. (iv) Hali Ni kweli kwamba lugha ya mtu hubadilika au kuathirika kulingana na hali ya mtu huyo.   Mtu  anapokuwa mgonjwa hutumia lugha ya kuvuta huruma.   Lugha ya mlevi  huwa  legevu  na  ovyo. Mtu  anapokasirishwa  hutumia  lugha  kali  na  ya kutisha. 53 (v)Madhumuni Lugha inaweza kutumiwa kulingana na madhumuni au msimamo wa mtu katika jambo fulani.   Inawezekana kuwa madhumuni ni kuvutia au kuteka watu kiakili ambapo mwongezi atatumia lugha nyenyekevu na ya ushawishi mkubwa.  Lugha yaweza   kutumiwa   kwa   lengo   la   kuchukiza,   kuchekesha,   kuamrisha   kupiga vijembe na kadhalika. (vi) Kichwa cha Mazungumzo Sajili mbalimbali zitafaa kwa vichwa tofauti vya mijadala.  Kwa mfano, ikiwa watu wanazungumza juu ya mambo ya kisheria itabidi warejelee sajili ya kisheria kwa kutumia  istilahi  zifaazo  kama  hakimu,  mshtakiwa,  wakili  na  kadhalika. Katika mazungumzo  kama  haya  haitakuwa  muhali  kuingiza  sajili  ya  matangazo  ya mpira.  Maoni yetu ni kwamba vichwa mbalimbali vya mada ndio msingi wa sajili. (vii)Lugha azijuazo Mtu Sharti hili ndilo msingi wa kubadili msimbo.   Mtu   asiyejua Kiingereza hataingiza lugha  hiyo  kwenye  matumizi  yake  ya  lugha. Lakini  yule  anayefahamu  lugha nyingine anaweza kuzitumia lugha hizo zote kwa pamoja. (viii) Tabaka na Malezi Tabaka na malezi tofautitofauti hukuza viwango mbalimbali vya ujuzi wa lugha. Jinsi mtu anavyowezesha kutalii na kumudu lugha kikamilifu ndivyo atakavyoweza  kuitumia  kwa  ukwasi  na  ufasaha  zaidi. Mtu  mwenye  malezi mazuri huchuja lugha yake lakini mwenye malezi mabaya hutumia lugha yenye matusi. (iX) Umri Inaonekana  kuwa  lugha  miongoni  mwa  jamii  hukua  na  kukomaa  kulingana  na jinsi mtu anavyokua kutoka utotoni hadi uzeeni.   Kwa hivyo, mtoto anapotumia 54 lugha  isiyokuwa  na  ustaarabu  kama Naenda  kukojoa ,  kijana  wa  makamo atatumia  lugha  yenye  heshima kidogo  kwa kusema   Naenda haja ndogo   ilhali mzee atatumia lugha fiche kama vile  Naenda kutema mate . Bila shaka kunayo masharti mengi sana yanayosimamia matumizi ya lugha lakini hayo machache yanatosha. Zoezi Eleza kwa kutoa mifano, jinsi kila moja ya masharti hayo yanavyoweza kuathiri lugha  anayotumia mtu. 3.10   JUMUIA LUGHA Kimsingi, wana-elimujamii huchunguza jamii kwa kuzingatia kategoria kama vile matabaka, ukoo, usehemu na uchumi. Dhana ya  Jumuia  ni neno linalorejelea ile hali ya kundi la watu kufahamu jambo fulani  kwa  pamoja,  au  wana  umiliki  sawa  wa  tabia  zinazofanana. Wanaisimu huhusisha  dhana  hii  ya   Jumuia   na  swala  la  lugha,  ndipo  tunapata  dhana  ya Jumuiya lugha. Kulingana na TUKI (1990) jumuia lugha ni kundi la watu wanaokaa katika eneo moja na kutumia namna moja ya lugha. Kimsingi dhana hii inasisitiza kwamba tabia au matendo ya lugha yanaweza kuwa kitu ambacho kinaunganisha kundi fulani la watu.   Hata hivyo, kumekuwepo na utata  mwingi  juu  ya  maana  halisi  ya  dhana  hii. Jambo  hili  linadhihirika  wazi kutokana na jinsi wataalamu mbalimbali walivyoifasiri. 55 Yule (1996) anasema kuwa jumuia lugha ni kikundi cha watu ambao wana kaida, sheria na matarajio ya pamoja kuhusiana na matumizi ya lugha. Lyons (1970) anasema kuwa, jumuia lugha ni jumuia ya watu wanaotumia lugha moja (au lahaja moja). Kutokana na maelezo haya, jumuia lugha zinaweza kuingiliana (kwa mfano, pale kuna  watu  ambao  wanaongea  lugha  zaidi  ya  moja)  na  watu  hawa  hawahitaji kuwa  na umoja wowote wa kijamii au kitamaduni.   Ukweli ni kwamba ni rahisi kutenga jumuia lugha kwa njia hii, kwa sababu tunaweza kuzitenganisha lugha na lahaja. Hocket  (1968), Bloomfield  (1933) na Gumperz  (1962) wanakubaliana kuwa kila lugha   huifasiri   jumuia   lugha   na   kwamba   jumuia   lugha   ni   kundi   la   watu wanowasiliana ama moja kwa moja au kwa njia nyingine kupitia kwa lugha moja. Katika  fasiri  hii,  tunaona  kuwa  kigezo  cha  muingiliano  wa  mara  kwa  mara kinajitokeza. Hii  inaweza  kuchukuliwa  kuwa,  ikiwa  jamii  mbili  zinazozungumza lugha moja lakini hazina utagusano basi zitachukuliwa kuwa jumuia lugha tofauti. Fasiri hii imeondoa msisitizo wa lugha ya pamoja na kuzingatia mawasiliano. Nao   Hymes   (1972)   na   Halliday   (1978)   wanasema   kuwa,   tunapozungumzia jumuia lugha ni muhimu kuzingatia sheria za pamoja za uzungumzaji na ufasiri wa matendo ya uzungumzaji.  Katika fasiri hii, tunaona kuwa msisitizo unawekwa kwa  jumuia  lugha  kama  ni  kikundi  cha  watu  ambao  wanahisi  kuwa  wao  ni jumuia. Naye Labov (1972) anatilia mkazo mielekeo ya watu kwa lugha na thamani zao kuhusu miundo ya lugha na matumizi. 56 Fasiri hizi zote ni sahihi kwa sababu zinaeleza jumuia lugha ni nini.  Kutokana na fasiri hizi basi tunapata sifa zifuatazo za jumuia lugha: 1) Ni kundi la watu. 2) Watu wanaowasiliana kwa lugha moja. 3) Wanaweza kuwa wanaishi eneo moja au maeneo tofauti. 4) Kuna mtagusano au kuingiliana kwa watu hawa mara kwa mara. 5) Ni watu walio na mielekeo sawa kuhusu lugha. 6) Ni watu walio na utamaduni sawa. Swali Je, unaweza kusema kuwa Kenya ni Jumuia-lugha moja?  Toa sababu za kukubali au kupinga taarifa hii. HITIMISHO Maswala kadha wa kadha ya lugha yameshughulikiwa katika somo hili. Tulianza kwa kueleza maana ya lugha pamoja na matumizi yake.  Kisha tuliona  kuwa  lugha  huweza  kujitenga  katika  makundi  mbalimbali  ambayo yanajulikana  kama  lahaja. Tuliona  jinsi  lahaja  inavyozuka,  na  tukarejelea nadharia  ya   mawimbi  kutilia   msingi   hoja   hii. Vile  vile  tuliona   jinsi  mtu anavyoweza kutambua lahaja na lugha.  Swala la mtindo pekee kama ishara ya tabia za kiisimu za mtu fulani limejadiliwa.  Isitoshe, swala la mtindo na sajili vimeshughulikiwa kwa kuchunguza jinsi lugha inavyotumiwa na vikwazo vinavyosimamia matumizi ya lugha. Na mwisho, dhana ya jumuiya-lugha imeelezwa. 57 Marejeleo Teule 1.   Chacha, L.M. na wengine (2003)  AKS 100: Introduction to the Study of Language: Kiswahili Module.   Nairobi.   Institute of Open Learning, Kenyatta University. 2. Chambers, J.k. & Trudgill P. (1980) Dialectology.  Cambridge.  Cambridge University Press. 3.  Crystal, D. and Davy, D. (1969) Investigating English Style.  New York: Longman. 4.   Fromkin, V. &  Rodman, R. (1988) An Introduction to Language,   New York Harvourt Brace.  Jovanivich College Publishers. 5.  Halliday, M.A.K. et.al. (1964) The Linguistic Science and Language Teaching. London.  Longman. 6.  Kitsao, J. (1975)  A Stylistic Approach Adopted for the Study of Kiswahili Prose Texts .  M.A. Thesis: Nairobi University.  (haijachapishwa). 7.  Lyons, J.L. (ed.) (1970) New Horizons in Linguistics.  Penguin Book. 8.  Mdee, J.S. (1986) Kiswahili: Muundo na Matumizi Yake. Nairobi, Intercontinental Publishers Ltd. 9. Musau, P.M. (1990) Swahili Part Three: Kiswahili in the Twentieth Century. Nairobi: University of Nairobi. 10. Onyango, J.O. (2002) AKS 102: Historical Development of Kiswahili: Kiswahili Module.  Nairobi.  Institute of Open Learning, Kenyatta University. 11.  Ryanga, S. na Mukobwa, M. (2003) AKS 101:   Language Skills in Kiswahili1 : Kiswahili Module:  Nairobi  Institute  of  Open  Learning,  Kenyatta University. 12.  TUKI (1990) Kamusi Sanifu ya Lugha na Isimu.  Dar es Salaam, University of  Dar es Salaam. 13.  Wardhaugh, R. (1987) Languages in Competition, Oxford, Basil Blackwell Co. 58 SOMO LA NNE LUGHA ZA MAWASILIANO PANA 4.0 UTANGULIZI Katika  somo  hili,  tutashughulikia  lugha  za  mawasiliano  pana. Hizi  ni  lugha ambazo  zinavuka  mipaka  ya  jamii  moja.  Tutajadili  hizo  pamoja  na  dhana  za lingua franka, Pijini na Kirioli. 4.1 Madhumuni Baada ya kulipitia somo hili, tunatarajia kwamba utaweza: 1.  Kueleza maana ya lingua franka. 2.  Kueleza maana ya Pijini na Kirioli na kuonyesha kuibuka kwa lugha hizi. 4. 2  Lingua Franka Lingua franka ni lugha inayotumiwa kama chombo cha mawasiliano kati ya watu ambao hawana lugha moja asilia wanayofahamu wote.  Hii ni lugha inayotumiwa na  watu  wote  katika  eneo  kubwa  hata  kama  wana  lugha  zao  nyingine. Kwa mfano, Kiingereza ni lingua franka ya ulimwengu wote.   Wakati fulani Kifaransa kilikuwa lingua franka ya itifaki (diplomacy) na kilatini kilikuwa pia lingua franka ya dini ya Ukristo. Baadhi   ya   lugha   zinazotumiwa   kwa  maana   hii,   kwa   mfano,   Kiingereza   na Kifaransa  si  za  kiasili  bali  huwa  zimefahamika  kupitia  kwa  elimu  ya  shuleni  au elimu  rasmi. Hata  hivyo,  lingua  franka  nyingine  barani  huwa  za  kiasilia  na hupata  jukumu  hilo  kutokana  na  kabila  linalohusika  kuwa  na  nguvu  za  kisiasa kama vile Luganda; au kwa kuwa wafanyibiashara mashuhuri kama vile Kiswahili. 59 Kihausa ni lingua franka ya Afrika Magharibi kwa sababu ya nafasi yake katika biashara. Kiyunani  kilikuwa  lingua  franka  hapo  zamani  hasa  kwa  sababu  ya  vita  vya Alexander the Great . Kilatini  vile  vile  kilikuwa  lingua  franka  katika nchi  za magharibi kwa  sababu  ya upanuzi wa utawala wa Roma. Lugha  ya  Kiswahili  inaweza  kudai  kuwa  lingua  franka  ya  sehemu  za  Afrika Mashariki na kati.   Jambo hili ni wazi hasa tukizingatia lugha mbalimbali ambazo zinatumika katika sehemu hii.   Kando na hayo, Kiswahili bado kimebakia imara hata  katika  hali  ya  ushindani  kutoka  kwa  lugha  mbili  zilizo  na  nguvu  yaani Kiingereza   na   Kifaransa. Kiswahili   kimeweza   kuendelea   sana   hata   katika mazingira  hatari,  hasa  kuanzia  kipindi  cha  kwanza  cha  karne  ya  18  na  karne iliyopita. Ni  lugha  ambayo  inatumiwa  sana  katika  sehemu  nyingi  za  Afrika Mashariki na Kati. Baadhi  ya  lingua  franka  nyingine  katika  bara  la  Afrika  ni  Bambara  na  Wolof, ambazo zote zinapatikana Afrika Magharibi, (Chimera 2000). Swali Kiswahili sio lugha ya Afrika Mashariki tu, bali ni lugha ya Kimataifa. Fafanua kauli hii. 4.3  PIJINI NA KIRIOLI Utafiti katika lugha za kipijini na kikirioli unakisiwa ulianza mnamo mwishoni mwa karne ya 19 na mwansaisimu-jamii, Hugo Schuchardt, Swale (1997). 60 Yasemekana kuwa alichapisha mfululizo wa vitabu vilivyojulikana kama Kroelische Studien katika miaka ya 1880. Hata hivyo,  somo  hili  lilipuuzwa. Lakini  baada  ya  kupuuzwa,  utafiti  katika nyanja  ya  pijini  na  kirioli ulianz  hasa  mwanzo  mwanzoni  mwa  karne  ya  20. Kufikia mwaka 1945 ndipo wanaisimu walipojitosa tena katika utafiti wake.  Tafiti chache zilifanywa katika kipindi cha vita vikuu vya kwanza na vya pili.  Baadhi ya wanaisimu wa mwanzo kutafitia pijini na kirioli ni pamoja na Jacobs (1932), Boas (1933), Reinecke na Tokimasa (1934), Hall (1948, 1953) na Turner (1949). 4.3.1 SIFA BAINIFU ZA PIJINI Wanaisimu-jamii  wengi  wameafikiana  kuwa,  lugha  za  kipijini  na  krioli  ziliibuka katika miktadha ya kibiashara na katika zama za biashara ya utumwa.  Lugha hizi ziliibuka ili kuwawezesha watu walioongea lugha tofauti tofauti kuwasiliana kwa dhamira fulani fulani.  Kama asemavyo David Decamp (1975:15), Pijini ni lugha ya mawasiliano na ambayo kwa hali za kawaida, si lugha asilia ya watumizi wake. Pijini   nayo,   huwa   krioli   pale   inapopata   waongeaji   wazaliwa,   yaani   pijini inapokuwa  ni  lugha  ya  kwanza  ya  mtu. Muhlhauster  (1986:1)  anasema  ya kwamba, dhana ya pijini huenda ilitokana na hali au miktadha ifuatayo: (i) Kutokana   na   matamshi   ya   jamii  ya   Wachina   ya   neno   la   Kiingereza business . (ii) Kutokana na neno la Kiyahudi   pidjom . (iii) Kutokana na neno  Pidian  la Wahindi wekundu  wa Amerika Kusini; na (iv) Kutokana  na  matamshi  ya  jamii  ya  watu wa  Bahari  za  Kusini  ya  neno beach . Tunaporejelea  asili  na  miktadha  mbalimbali  hapo  juu,  inatubainikia  wazi  kuwa lugha   za   kipijini   ziliibuka   miongoni   mwa   jamii   za   watu   walioongea   lugha 61 tofautitofauti kwa minajili ya kufaulisha mawasiliano baina yao (Tazama Chacha na wengine katika AKS 100: Introduction to the Study of Language). Mwanaisimu-jamii Loreto Todd (1990) anapambanua na kutofautisha pijini-finyu na pijini-pana. (i) Pijini-finyu Pijini-finyu  huibuka  katika  muktadha wa  dharura  sana  kati  ya  jamii  za  watu wanaoongea lugha tofauti.   Pijini zinazoibuka katika miktadha ya aina hii, huwa na sifa bainifu zifuatazo: (a) Huwa na miundo sahili hasa ya kisintaksia na aghalabu, huhusisha kauli za  kuamrisha  na  huambatisha  ishara  za kimwili kama za mikono, macho na  viungo  vingine  vya  mwili. Kwa  mfano,  pijini  za  Afrika  Magharibi zilizoibuka  kipindi  cha  vita  vikuu  kati  ya  askari  jeshi  Waingereza na wenyeji wa eneo hilo. (b) Idadi kubwa ya msamiati hutokana na lugha ya tabaka la juu au tawala, na  kutiwa  kwenye  mfumo  wa  matamshi  ya  lugha  ya  wenyeji. Todd anadai kuwa  Kisetla  kilichotumika nchini Kenya kati ya masetla wazungu na   Waafrika   ni   mfano   mwafaka. Hili   ni   jambo   ambalo   wanaisimu wanaweza kulitafitia ili kulithibitisha. (c) Aghalabu  pijini  finyu  huhusisha  lugha  mbili  tu na  uhusiano  kati  yazo unapokatishwa  basi  pijini  ile  hufa.   Miktadha yake aghalabu  huwa ni ya dharura za kimawasiliano kama vile katika shughuli za biashara, shughuli za kijeshi na hii leo, katika shughuli za sekta ya utalii. (ii) Pijini – Pana Sifa za pijini-pana ni  kamai zifuatazo: (a) Huibuka kutokana na kudumishwa kwa mazingira ya pijini finyu. 62 (b) Maneno   ya   pijini   finyu   yanapopanuka   huwa   ni   lugha   ambayo   bado haijakuwa  thabiti  kimuundo,  kimsamiati  na  kadhalika  bali  ni  matumizi  yake yanayopanuka. (c) Inapoimarika  na  kupata  waongeaji  wazaliwa,  basi  huwa  ni  kirioli  na hatimaye  inaweza  ikawa  lingua  franka  (lugha  sambazi) ya eneo fulani la kijiografia. 4.3.2   Dhana ya Kirioli Bickerton (1971) anasema kuwa, lugha za kikirioli zinaweza kuibuka kutokana na miktadha au mazingira yafuatayo: (a) Pijini zilizopata wazungumzaji wazaliwa. (b) Katika  jamii  ambamo  asilimia  ishirini  (20%)  ya  waongeaji  ni  wenyeji  na asilimia themanini (80%) ni  ya matumizi ya lugha zingine za kigeni. (c) Krioli   huwa   na   miundo   iliyoimarika   ya   kisarufi   msamiati   mpana   na kadhalika na hazitumii ishara (kwa wingi) wala uigizaji ili kufafanua maana kama ilivyo  pijini. Sifa  hizi  zinazifanya  krioli  kuwa  na  hadhi  ya  lugha  kama  lugha  zingine  asilia (zisizoibuka   katika   mazingira   tuliyotaja)   na   hutumika   rasmi   katika   elimu, biashara,  kuandika  fasihi  na  hata huweza kuwa  lingua  franka.   Mfano  wa nchi zinazotumia kirioli ni Sierra Leone, Liberia, Gambia, Hawii, na Mauritius. Wanaisimu-jamii  wengi  wanasema  kuwa  dhana  za  kipijini   na  kikrioli  ni  mfano bora  wa  jinsi  binadamu  wote,  wanavyoweza  kuutumia  uwezo  wao  jumuishi katika mazingira tofautitofauti. Majedwali haya yanaeleza kwa muhtasari jinsi kirioli inavyoibuka. 63 1. Lugha za wazazi (Pijini) Uwezo jumuishi Lugha ya watoto (Kirioli) 2. Pijini ya mama Pijini ya baba Lugha finyu Lugha finyu Mazingira Kirioli (lugha ya watoto) 3. Pijini finyu 4 Pijini finyu Kirioli Pijini Thabiti (krioli ya Hawaii) Kirioli (Krioli ya Kiingereza ya Torress Straits) 5 Pijini   finyu Pijini   Thabiti Pijini  Pana Thabiti 64 Kirioli (Tok Pisini ya Papua New Guinea) Kutokana  na  majedwali  haya,  inatudhihirikia  kwamba,  ili  lugha  yoyote  ya  pili (kama  Pijini)  iwe  lugha  asili  (ya  mama)  au  kirioli,  itabidi  ifanyiwe  marekebisho fulani   fulani   na   watumizi  wake. Marekebisho   yenyewe  yatahusu   kuondoa upungufu wowote   uliomo   katika   viwango   vyote   vya   kiisimu fonolojia, mofolojia,  sintaksia  na  msamiati. Hapo  ndipo  lugha  hiyo  (kirioli)  itakapoweza kuwa  chombo  kiaminifu  na  kinachosadifu  mawasiliano  ya  jamii  husika  katika ngazi mbalimbali. 4.4   NADHARIA ZA ASILI YA PIJINI Nadharia kadhaa zimependekezwa kuelezea asili ya pijini: 1. Nadharia mahsusi za lugha. (a) Nadharia ya lugha ya kibaharia (nautical jargon) (b)   Nadharia ya lugha ya kitoto (baby talk) 2. Nadharia za kijumla. (c) Nadharia ya uundaji upya leksimu (relexification) (d)   Nadharia jumlishi (universalist) 3. Nadharia zinazozingatia tofauti. (e) Nadharia zenye kiini kimoja (common-core) (f) Nadharia zenye safu msingi (substratum) Hebu tuzifafanue nadharia hizi. 4.4.1  Lugha ya Kitoto. Hii   ni   nadharia   inayoshikilia   kwamba   pijini   zilizuka   kutokana   na   kuiga   na kurahisisha lugha aliyoisikia mtu.   Hii   ina maana kwamba, mtu anajifunza lugha lakini hajifunzi lugha hiyo vyema.  Kuna hata wataalamu, kama Hesseling (1933), wanaodai kuwa pijini zilizuka kutokana na ujifunzaji makosa wa lugha uliofanywa na watumwa. 65 Bloomfield   (1933)   anaeleza   kuwa   pijini  ilizuka  pale ambapo watu  walijaribu kuiga  jinsi  wenzao  wasioifahamu  lugha  vizuri  wanvyozungumza. Kwa  mfano, mwajiri  (Bwana)  anapozungumza  na  mtwana  anairahisisha  ile  lugha  yake  na kuiga  lugha  mbovu  ya  mtwana  yule  ili  waelewane. Vivyo  hivyo,  mtu  mzima anapozungumza  na  mtoto  ambaye  bado  hajaimudu  lugha  vizuri  anairahisisha lugha  yake  ili  ilingane  na  ile  ya  mtoto. Basi  mtwana  anaposikia  jinsi  mwajiri wake anavyozungumza anakosa kielelezo cha kuiga na anaiga lugha mbovu. Nadharia   hii basi inazo harakati mbili.   Moja huanzishwa na wazungumzaji wa lugha yenye hadhi ya juu ambao hurahisisha lugha yao.   Ya pili, huanzishwa na wazungumzaji wa lugha ya hadhi ya chini ambao hurahisisha lugha wanayoisikia pale wanapojaribu kujifunza lugha hiyo.  Katika hali ya kwanza, kikundi cha hadhi ya chini kinaiga kinachosikia kutoka kwa kundi lenye hadhi ya juu.  Katika hali ya pili, kundi lenye hadhi ya chini ndilo huongoza katika kufanya makosa, na lile la hadhi ya juu linaimarisha tu makosa hayo. 4.4.2. Lugha ya Kibaharia (Nautical jrgon theory) Kwa   mujibu   wa   nadharia   hii   meli   zilizoabiri   bahari   zilikuwa   na   mabaharia waliozungumza lugha na lahaja tofauti.   Kwa hivyo ilibidi kuwepo na lugha moja iliyoeleweka   na   mabaharia   wote. Lugha   hii   iliyotumiwa   na   mabaharia ikafahamika  na  Waafrika,  Wazungu  na  Wahindi  waliofanya  kazi  ya  ubaharia. Yamkini msamiati wa kibaharia ulikuwa kiini cha lugha hii, na lugha hii ilipanuliwa kwa nyongeza kutoka kwa lugha za asili za mabaharia.  Hii ndiyo sababu pijini na krioli katika maeneo fulani ulimwenguni zitafanana, lakini zitofautiane na zile za maeneo mengine. Nadharia   hii   inapata   msukumo   kutokana   na   utafiti   wa   Todd   (1990:33) anayesema   kuwa   kuanzia  karne   ya   17  mabaharia   walikuwa   na  lugha  yao mahsusi. Pia  kuna  msamiati  wa  kibaharia  katika  pijini  nyingi  duniani. Katika Cameroon pidgin tunapata maneno kama: 66 Hib < heave sukuma Kapsal < capsize pinduka Manawa < man of war   mtu wa vita Reinecke  (1937) alifanya  utafiti na  akakuta  kwamba  mabaharia waliozungumza lugha tofauti katika meli moja waliunda msamiati mpya wanaoufahamu wote wa maneno 300 katika kipindi cha miezi michache. Ingawa tunakiri kwamba mabaharia walisambaza msamiati   wa kibaharia katika pijini mbalimbali ulimwenguni, nadharia hii haielezi kwa nini pijini zenye misingi ya Kiingereza, Kifaransa, Kireno, na Kihispaniola zinafanana. 4.4.3.Asili moja (Monogenesis Theory) Usuli wa nadharia hii ya asili moja ni kwamba pijini zote zinahusiana kinasaba na zimetoka kwa proto-pijini au pijini-mame moja.   Kwa hivyo, kule kufanana kwa pijini  kunaelezwa  kuwa  kunatokana  na  jadi  moja  (common  ancestor)  hapo zamani. Inafikiriwa kwamba hii proto-pijini inayozungumziwa katika nadharia hii ni pijini ya Kireno ambayo labda ilikuwa ni mabaki ya lugha ya Sabir.  Sabir ilikuwa lingua franka ya zamani iliyotumiwa na wapiganaji wa Kikristo (crusaders) na pia kama lugha ya kibiashara ya eneo la Mediterranean. Nadharia hii inafafanua kwamba tofauti zinazopatikana katika pijini mbalimbali ni matokeo   ya   kubadilisha   msamiati  kunakoendelea.Kulingana   na  nadharia  hii, kipijini  cha  Kireno  ndicho  kilikuwa  msingi  wa  pijini  nyingine  ambazo  ziliundwa baadaye,  lakini  pijini  hizi  zilibadilisha  msamiati  wa  pijini  msingi  na  kutumia msamiati   kutoka   kwa   lugha   nyingine   huku   zikihifadhi   msingi   wa   kisarufi unaofanana. 67 Njia  hii  ya  kubadilisha  msamiati  wa  lugha  fulani  huku  ukihifadhi  muundo  wa kisintaksia inajulikana kama uundaji upya wa leksimu (relexification). Kwa hivyo nadharia hii inadai kuwa pijini na kirioli za Ulaya ni vibadala vya pijini ya  Kireno  ya  Karne  ya  15  vilivyoundiwa  msamiati  mpya. Pijini  hii  mwanzo ilitumiwa katika upwa   wa Afrika na baadaye ikafika India na nchi nyinginezo za Mashariki  ya  Mbali  (Far  East). Kwa  njia  hii,  pijini  zote  za  Ulaya  zinahusiana kupitia  kwa mchakato wa kudumisha sarufi na kubadili msamiati. 4.4.4 Maendeleo Sambamba (Independent Parallel). Msingi  wa  nadharia  hii  ni kwamba pijini na  krioli zilizuka  kila moja  kivyake  na zikaendelea   kukua   sambamba   kwa   sababu   zilitumia   malighafi   ya   kiisimu iliyofanana na zilikulia katika mazingira yaliyofanana. Kwanza,  lugha  kuu  za  wazungu  hazikuwa  tofauti  kimuundo. Vile  vile  lugha nyingi za waafrika (watumwa) zilitokana na kikundi kimoja cha familia ya lugha ambazo wanaisimu huzibainisha kama  Lugha za Afrika Magharibi. Hall (1961) alieleza kuwa ingawa lugha hizi zilizuka kila moja kivyake kulikuwepo na maeneo machache ya mwingiliano kama inavyoonyeshwa hapa chini. English Melanesian (French n.k) (Chinese, African n.k.) 4.4.5 Lugha ya hadhi ya chini (Substratum theory) Mahlhausler  (1986:119)  anatoa  wazo  kwamba pijini huunganisha msamiati   wa lugha  yenye  hadhi  ya  juu  (superstratum)  na  sarufi ya lugha  ya hadhi  ya chini (substratum).  Hii ina maana kwamba pijini  ni lugha ya mseto. 68 Naye Romaine (1988:102) anadai kuwa sura mbalimbali za kifonolojia, kisintaksia na   kileksia,   zinazopatikana   katika   pijini   zimetokana   na   lugha   za   Kiafrika. Wanazuoni  wengi  wanasema  kuwa  pijini  na  kirioli  zina  msingi  wa  Kiafrika. Goodman (1964) ametoa hoja  kwamba  ni baada tu ya kukubali kuwa kirioli zote zenye msingi wa Kifaransa zina asili yake Afrika Magharibi ndipo tutaelewa kwa nini zinafanana. Pijini   na   kirioli   huzungumzwa   hasa   katika   nchi   za   ulimwengu   wa   tatu. Zinahusishwa sana  na  maswala  ya  kisiasa  na  kijamii.   Kuna  takriban  pijini na kirioli  mia  moja  duniani.   Pijini  nyingi  zina  misingi  yake  katika  lugha  za  Ulaya, hususan  Kihispania,  Kireno,  Kifaransa,  Kiingereza  na  Kidachi. Kikundi  kingine kinachofuata kwa ukubwa kina misingi yake katika lugha za Kiafrika. Zoezi Kwa kuzingatia nadharia hizi, unafikiria Sheng ni pijini au kirioli.  Toa sababu zako. 4.6  HITIMISHO Katika somo hili, tumeanza kwa kujadili swala la lingua franka na tumeonyesha majukumu yake katika jamii.  Vilevile tumeeleza na kuonyesha jinsi zinavyotumika kama lingua franka. Pili, tumefafanua dhana za pijini na kirioli  na vilevile  kuonyesha nadharia mbalimbali ambazo zimetolewa na wanaisimu kuhusiana na swala la kuzuka kwa  lugha hizi.. 69 Marejeleo Teule Bickerton, D. (1971) Inherent Variability and Variable Rules.  Foundations of Language 7. Bloomfield,L. (1933) Language.  New York.  Holt. Rinehart and Winston. Chimera, R. (2000) Kiswahili: Past, present and Future Horizons.  Nairobi. Nairobi  University Press. Guthrie, M. (1967) The Classification of the Bantu Languages.  London Dawsons of Pall. Mbaabu,I.  (1978) Kiswahili Lugha ya Taifa.  Nairobi: Kenya Literature Bureau. Onyango, J.O. (2002) AKS 102: Historical Development of Kiswahili:Kiswahili Module.  Nairobi:  Institute of Open Learning, Kenyatta University. Polome,  E.C. (1967) Swahili Language Handbook.  Washington D.C. Centre for Applied Linguistics. Swaleh A. (1997)  Lugha ya Kiswahili (ni) pijini au krioli? Makala yaliyowasilishwa katika Idara ya Kiswahili.  Chuo Kikuu cha Nairobi. Todd, L. (1990) Pidgins and Creoles.  Routledge.London. 70 SOMO LA  TANO UWILI LUGHA 5.0   Utangulizi Katika somo hili tunanuia kuelezea maana ya uwili-lugha na ulumbi.   Pamoja na hayo, tutaonyesha athari ambazo hutokana na lugha mbili au zaidi kuwa pamoja. Vile vile tutajadili swala la lugha rasmi, lugha ya taifa , diglosia na triglosia.   Na mwisho tutaangalia swala la utowekaji wa lugha katika jamii. 5.1   Madhumuni Baada ya kulipitia somo hili, tunatarajia kwamba utaweza: 1.  Kueleza maana ya uwili-lugha na kuonyesha athari zake. 2.  Kueleza maana ya lugha rasmi na lugha ya taifa. 3.  Kueleza kwa fasili dhana za diglosia na triglosia. 4.Kuonyesha sababu za utowekaji wa lugha na jinsi ya kuzilinda lugha hizi. 5.2   UWILI-LUGHA Mtagusano  wa wanajamii huzua hali ya uwili lugha katika jamii mbalimbali.  Kwa mujibu wa  Bloomfiled  (1933)  uwili-lugha  ni  umilisi  wa  lugha  mbili  kama  ule alionao mzawa wa lugha moja katika lugha yake. Haugen  (1956)  naye  anaona  kuwa  uwili-lugha  ni  kitu  ambacho  huanza  wakati mzungumzaji  wa  lugha  moja  anapoweza  kutoa  kauli  kamili  na  zenye  maana katika lugha nyingine. Katika   hali   ya   wingi   lugha  tunaweza   kuzungumzia  kuhusu   mtu   mmoja  au wanajamii wote au wengi kuwa wana wingi-lugha. 71 Mtaalamu Grosjean  (1982:vii)  anakadiria  kuwa  karibu nusu  ya idadi  ya  watu ulimwenguni huzungumza zaidi ya lugha moja.   Naye Romaine (1989:6) anadai kuwa  hata  zile  nchi  ambazo  zinafikiriwa  kuwa  na  lugha  moja  tu  kama  vile Ufaransa,  Ujerumani  na  Uingereza  zina  wazungumzaji   ambao ni   wana  uwili lugha.   Kwa mfano, utapata kuwa maeneo ya kimipaka, kwa mfano, Ufaransa, kuna  lugha  hizi:-Breton,  Flemishi,  Occitan,  na  kadhalika. Mara  nyingi watu wanaopakana hujipata wakizungumza lugha ya jirani zao. Zingatia Katika  somo  hili  tutatumia  istilahi  ya  uwili-  lugha  kurejelea pia wingi lugha 5.3 Sababu za kuwepo na Uwili lugha . Kunazo sababu  nyingi  ambazo  zinawafanya  watu  kuzungumza  zaidi  ya  lugha moja.  Sababu hizi ni pamoja na: 1. Ndoa mseto Hali  ya  ndoa  mseto  ni  jambo  la  kawaida  katika  ulimwengu  wa  sasa. Hali  hii inapotokea mke au mume hulazimika kujifunza lugha ya pili. 2.  Elimu Aghalabu watu  wanapoenda  shuleni  wanafunzwa  lugha  ya  pili. Kwa  mfano, mtoto   anapokuwa   mdogo   hujikuta   katika   mazingira   ambayo   wazazi   wake wanatumia lugha wenyeji.   Anapotimia umri wa miaka sita, mtoto huyu hujiunga na  shule. Shuleni,  hufunzwa  Kiingereza  na  Kiswahili. Ripoti  ya  hivi  karibuni inaonyesha  kuwa zaidi ya  wanafunzi elfu  mia  nne wako  katika nchi  mbalimbali kwa masomo ya juu.   Wale walio katika nchi zinazotumia lugha nyinginezo kama vile  Kijerumani  au  Kifaransa  hulazimika  kujifunza  lugha  hizi hata  kabla  ya kujiunga na vyuo hivyo. 72 3.  Dini Dini anayofuata mtu inaweza kuwa katika lugha fulani, kwa mfano, ikiwa dini ni ya Kiislamu, utapata kwamba Waislamu wengi wanafahamu Kiarabu kwa sababu hii ndiyo lugha ambayo hutumiwa sana katika mahubiri hasa kukariri korani. Swali Je, waweza kufikiria sababu zingine zinazomfanya mtu kutaka kujua zaidi ya lugha moja? 5.4   Uchaguzi   wa   lugha   katika   jamii   zenye   uwili-lugha-   Dhana  ya himaya Tunapoangalia  Afrika kwa  mfano,  tunaona  kuwa  mtu  yeyote  anayesafiri  kwa sababu  za  kiuchumi  au  kuhamia  sehemu  fulani  kwa  sababu  mbalimbali  huwa mwana uwili lugha.   Hata   kama kuna wazungumzaji wa lugha moja tu, wengi wa watu ni wana uwili-lugha, (Myers- Scotton 1993). Tafiti nyingi ambazo zimefanywa katika jamii zenye uwili-lugha zimejihusisha na tabia ya uchaguzi wa lugha wanaofanya wazungumzaji.   Istilahi hii ya   tabia ya uchaguzi ni  muhimu. Katika  hali  nyingi,  wazungumzaji  wanaweza  kutumia lugha   zao   wanapozungumza   na   wenzao.   Ukweli   ni   kwamba,   lugha   fulani huhusishwa  na  miktadha  fulani. Kwa  mfano,  mandhari,  mada  na  wahusika katika mazungumzo hayo, Mesthrie (2000). Mtaalamu   Fishman   (1967)   katika   kulishughulikia   swala   hili,   alijihusisha   na kuonyesha   ruwaza   ya   matumizi   ya   lugha. Aliibuka   na   dhana   ya   himaya (domains)  kama  namna  ya  kuonyesha  ruwaza  hizi. Alidai  kuwa  katika  jamii yenye uwili-lugha, lugha mbalimbali huhusishwa na himaya tofauti za matumizi. 73 Mifano ya himaya hizi ni pamoja na familia, elimu, kazi au ajira, urafiki, utawala wa kiserikali, n.k. Hivyo basi katika himaya hizi, mtu atachagua mojawapo ya lugha anazozifahamu ili kuzitumia.  Kwa mfano, Myers  Scotton (1992) amegundua kuwa katika bara la Afrika,   ruwaza   ambayo   inajitokeza   kwa   wingi   ni   lugha   ya   kwanza   ya mzungumzaji, pamoja na lingua franka ya wenyeji, kwa mfano, Kiswahili, kisha lugha ya kigeni kama vile Kiingereza au Kifaransa. Ruwaza ya matumizi ya lugha katika sehemu nyingi za Afrika zinategemea hali ya kijamii  ya  mtu  na aina ya  muingiliano ambayo  mtu  hujihusisha  nayo (Mesthrie 2002). Zoezi Kwa kuzingatia dhana ya himaya, onyesha namna marafiki zako wanavyotumia lugha wanazozifahamu. 5.5 Mambo muhimu ya kuzingatiwa katika uwili-lugha Mtaalam Makey (1962) anapendekeza mambo manne ambapo fasiri yo yote ya uwili  lugha   inahitaji  kuzingatia:   kiwango,   dhana,   ubadilishaji  na   athari  (au uingiliaji). (a) Kiwango Tumeona kuwa mwana uwili-lugha ni mtu ambaye anazungumza lugha mbili kwa ustadi.Kwa mfano, Bloomfied anadai kuwa mwana uwili-lugha anahitaji kuwa na ustadi, katika lugha ya pili kama alionao katika lugha yake ya kwanza. 74 Tunapowasikia   watu   wakiongea,   tunatanbua   kuwa  watu   hawa  hutofautiana katika  jinsi  wanavyodhibiti  lugha  yao  ya  kwanza,  na  hali  hii  inawakumba  wale wanaojifunza   lugha   ya   pili. Ni   lini   tunaweza   kuamua   kuwa   sasa   mtu anazungumza lugha ya pili  kama anavyozungumza lugha yake ya kwanza ?. Hivyo basi swali tunalohitaji kujiuliza ni je, kwa kiasi gani mzungumzaji anafahamu lugha hizo mbili au tatu? Mtazamo  tofauti  na  huu  ni  ule  ambao  unachukuliwa  na  wanaisimu  ambao hawatazami  uwili-lugha  kwa  kuzingatia  kiwango  bali  kwa  kuzingatia  dhima  ya lugha hiyo. 2.  Dhima Wana  uwili-lugha  huchagua  lugha  kulingana  na  kile  watakachofanya  na  lugha hiyo. Kwa mfano, uhusiano wao na watu wanaoongea nao na kile wanachozungumzia. Ruwaza  ya  uwili-lugha  hubadilika  kila  mara  kulingana  na kazi itakayotendwa na lugha iliyochaguliwa kutumika. Tuchukue mfano wa Mkenya ambaye ameishi Ujerumani kwa miaka mingi.   Mtu huyo   anakifahamu   Kijerumani,   Kiingereza   na   Kiswahili. Sasa   anaporudi nyumbani na kwenda benki anafikiria kutumia Kiswahili.  Lakini anatambua kuwa hawezi  kujieleza  vilivyo  kwa  lugha  ya  Kiswahili  kwa  sababu  hajawai  kuwa  na majadiliano ya aina hii kwa Kiswahili.   Itambidi achague lugha nyingine ambayo ni Kiingereza ili kuwasiliana na meneja. Hii  inamaanisha  kuwa  kuna  hali  nyingi  ambazo  wana  uwili-lugha  wanaweza kujieleza vizuri kwa lugha moja kuliko katika lugha nyingine. 3.  Uingiliaji 75 Kuna  tajriba  fulani  katika  maisha  ambazo  humfanya  mtu aweze kujieleza vizuri kwa lugha moja kuliko nyingine.   Hii haimaanishi kuwa hawaielewi lugha hiyo, La. Tatizo  ni  kwamba  wao  hujikuta  kuwa  hawalipati  neno  mwafaka  ambalo wanaweza  kulitumia  wanapozungumzia  mada  fulani. Weinreich  (1953)  anadai kuwa uingiliaji ni ile hali ambayo ukiukaji wa kaida katika lugha hutokea katika mazungumzo ya wana uwili-lugha kutokana na wao kujua zaidi ya lugha moja. Uingiliaji  unaweza  kutokea  katika  viwango  vyote. Kwa  mfano,  unaweza  kuwa katika  kiwango  cha  fonetiki  ambapo  matamshi  ya  mtu  yanakuwa  kama  yale yanayopatikana  katika  lugha  nyingine. Katika  kiwango  cha  semantiki,  mtu huweza kushindwa kuchagua neno linalofaa.   Ni rahisi kuona kuwa hata katika kiwango cha kisantaksia uingiliaji huu hutokea hasa katika mpangilio wa maneno katika sentensi. 4.  Ubadilishaji Katika  hali  hii  tunaangalia  kiasi  ambacho  mzungumzaji  hubadili  mazungumzo kutoka kwa lugha moja hadi nyingine. Zoezi Ukirejelea Chacha L.M. na wengine (2002) AKS100:  Introduction to the Study of Language, onyesha athari mbali  mbali za kiisimu zinazojitokeza katika jamii yenye wingi lugha. Kumbuka Uwili lugha ni hali ambapo mtu anaweza kuzungumza lugha mbili.  Wingi-lugha ni hali ya mtu kuzungumza zaidi ya lugha moja. 76 Swali 1.   Uwili lugha ni nini? 2.   Fafanua dhana ya himaya katika swala la uwili lugha 3.   Ni  mambo  gani  tunahitaji  kurejelea  ili  kujua   viwango  vya  ufahamu  vya mzungumzaji fulani  katika hali ya uwili lugha. 5.6 LUGHA RASMI NA LUGHA YA TAIFA 5.6.1 Lugha Rasmi Hii ni lugha ambayo imeteuliwa katika nchi fulani ili itumiwe katika mawasiliano yote rasmi katika nchi hiyo.   Lugha hii huchaguliwa ili kutumiwa katika shughuli za serikali, kwa mfano,   afisini, kuzungumza na wageni, katika taasisi mbalimbali na ndiyo hutumiwa kwenye vyeti na shahada. Nchi  nyingi  zilizotawaliwa  zinatumia  lugha  za  waliokuwa  watawala  wao  kama lugha  zao  rasmi. Wakati  mwingine  baada  ya  nchi  kupata  uhuru,  huamua kutumia lugha ya humo nchini kama lugha rasmi.  Kwa mfano, Kenya na Uganda hutumia  lugha  ya  Kiingereza  kama  lugha  rasmi ilhali nchi ya Tanzania hutumia Kiswahili   kama   lugha   rasmi. Tunasubiri  kuona  jinsi  lugha   ya  Kiswahli  na Kiingereza zitatumika iwapo katiba mpya itakubali kuwa Kiswahili kiwe pia lugha rasmi nchini. 5.6.2 Lugha  ya Taifa Hii  ni  lugha  ambayo  kisiasa,  kijamii  na  kiutamaduni  inawakilisha  watu  fulani. Viongozi  wa  nchi  huchagua  lugha  ya  taifa  hasa  wanapogundua  kuwa  lugha  ni kipengele muhimu katika utamaduni wa taifa (Chimera 2002).   Hivyo basi lugha 77 ya taifa huwa ni lugha inayotambulisha na kutumiwa na taifa fulani.   Lugha hii huweza vile vile kuwaunganisha wananchi wa matabaka mbalimbali. Tukitazama kwa mfano, viongozi wanaoshika hatamu, tunaona kuwa wanaweza kuchukuliwa tu kama viongozi wa taifa zima bali sio wa makabila mbalimbali iwapo watatumia lugha moja ya taifa. Lugha ya taifa inaweza   kulinganishwa   na bendera ya taifa ya nchi.Vivyo hivyo lugha   huitambulisha taifa.   Lugha ya taifa huwa na kusudi la kuibusha uzalendo miongoni mwa watu, (Chimerah 2002). Katika  baadhi, ya nchi utapata kuwa lugha rasmi ndiyo pia lugha ya taifa ingawa sio lazima mambo yawe hivyo.  Kwa mfano, katika nchi ya Tanzania, Kiswahili  ni lugha rasmi na pia lugha ya taifa. Kumbuka Si lazima kila nchi iwe na lugha ya taifa ingawa ni lazima kila nchi iwe na lugha rasmi. Swali Huku ukitoa mifano  eleza maana ya lugha Rasmi na lugha ya Taifa. 5.7 DIGLOSIA NA TRIGLOSIA Diglosia  ni  hali  ya  kuwepo  kwa  lahaja  mbili  za  lugha  moja,  kila  moja  ikikidhi mahitaji tofauti ya kijamii. Kuna  wataalamu  wawili wa  isimujamii walioifafanua dhana  hii ya  diglosia lakini kwa misisitizo mbalimbali.  Hawa ni Ferguson (1959)   na Fishman (1967). 78 5.7.1 MAELEZO YA DIGLOSIA KAMA YANAVYOTOLEWA NA FERGUSON Ferguson  alitambua  kwamba wazungumzaji hutumia vibadala tofauti  vya lugha katika   miktadha   tofauti. Alieleza   kuwa  kulikuwa   na   hali  maalum  ambapo vibadala  viwili  vya lugha  vinakuwepo  ubavu  kwa ubavu  katika  jamii fulani, kila moja ya vibadala hivyo ikiwa na dhima mahsusi.  Hali hii ndiyo aliyoiita diglosia. Ferguson aliona kuwa hali hii ni tofauti na pale ambapo lugha sanifu na lahaja nyingine ya lugha hiyo zilitumika, au pale ambapo lugha mbili tofauti zilitumiwa katika jumuia lugha, kila moja ikiwa na dhima yake. Ferguson aliifafanua dhana ya diglosia kupitia kwa vigezo tisa: dhima (function) fahari(prestige) urithi wa fasihi (literary heritage) upataji au ujifunzaji lugha (acquisition) usanifishaji (standardization) uthabiti/utangamano (stability) sarufi (grammar) leksimu (lexicon) msamiati fonolojia (phonology) (i)DHIMA Dhima ndicho kigezo muhimu sana katika diglosia.   Ferguson asema kuwa huwa kuna vibadala viwili vya lugha hiyo moja, ambapo moja huwa ni lahaja ya Juu (J) na nyingine ni lahaja ya Chini (CH).   Katika Kiarabu, J ni lugha kielelezo ya kale (Classical  Arabic)  ambayo  ndiyo  iliyotumiwa  katika  Korani,  na  CH  hutumiwa katika miktadha isiyo rasmi na ya kujiburudisha.  Hapa kuna mifano: 79 Hali/Miktadha na uteuzi wa (J) au (CH) katika diglosia Hali J CH -Mahubiri kanisani au msikitini + _ -Maagizo kwa watumishi, wahudumu hotelini, wafanyakazi, makarani _ + -Barua (ya kirafiki) - + -Hotuba bungeni + _ -Mhadhara katika Chuo Kikuu + _ -Mazungumzo kati ya marafiki x -Matangazo ya habari x _ Lugha ya magazeti x _ (ii) FAHARI Mielekeo  ya  wazungumzaji  katika  jamii  zenye  diglosia  ni  kwamba  J  ni  bora, yenye madaha, sanifu, na yenye mantiki zaidi.  Inaaminiwa kwamba CH ni duni. (iii) URITHI WA FASIHI Kuna fasihi au maandishi mengi katika J ambayo yanafurahiwa   na kuvutiwa na jumuia lugha hiyo.   Aghalabu utamaduni wa fasihi ya J huwa hauna msingi wake katika  jamii ya  kisasa.   Misingi  yake  ipo  katika  wakati uliopita au jumuia lugha nyingine (Kifaransa, Kijerumani nk). (iv) UPATAJI AU UJIFUNZAJI LUGHA Katika diglosia, ujifunzaji wa lugha huwa tofauti kati ya kibadala J na CH.   CH itatumiwa kuzungumza na watoto, na pia kati ya watoto wenyewe; hivi kwamba watu watafahamu CH bila juhudi za kimakusudi. 80 J huwa ni lugha ya ziada au ya pili ambayo watu hujifunza baada ya kuifahamu CH. J  hufahamika  kupitia  mafunzo  ya  shuleni. Hii  ina  maana  kwamba  wale wanaojifunza J kamwe hawawezi kupata ufasaha kama ule wanaofikia katika CH. Hii ni kwa sababu CH hutumiwa mara kwa mara katika mawasiliano ya kila siku ilhali J hujifunzwa kwa kukariri (memorise) sheria za kisarufi. (v) USANIFISHAJI J  ndiyo  husanifishwa  kwa  kuwekewa  mpangilio  kamili. Makamusi,  vitabu  vya sarufi, miongozo ya matamshi bora, na kwa ujumla vitabu vya matumizi sahihi ya J huandikwa.  Alfabeti na sheria za maendelezo katika J huwekwa. Huwa  hakuna  uchunguzi  wa  kiusomi  wa  lahaja  CH. Hata  kuandika  katika  CH huwa  vigumu  kwa  sababu  hakuna  sheria  za  hijai  zilizoimarika,  na  pia  hakuna anayetaka kuandika katika CH. (vi) UTHABITI Diglosia huwa ni hali iliyo thabiti na inaweza kudumu karne kadhaa.  Ili lugha iwe na  zaidi  ya  lahaja  au  kibadala  kimoja,  sharti  pawepo  na  diglosia  katika  lugha hiyo.   Mvutano kati ya J na CH katika diglosia hupungua kwa kiasi pale ambapo kunatokezea mfumo wa lugha wa kati, unaochukua baadhi ya sifa za J na Ch.  Ni kawaida kwa CH kukopa maneno kutoka kwa J; lakini matumizi ya msamiati wa CH  katika J si jambo la kawaida. (Viii) SARUFI Ingawa J na CH ni maumbo ya lugha hiyo moja, huwa kuna tofauti nyingi kati ya sarufi ya J na CH.  Sarufi ya CH huwa sahili kuliko sarufi ya J. (ix) MSAMIATI Msamiati wa J na CH hutumiwa katika lugha zote mbili.   Istilahi na msamiati wa kiusomi hupatikana tu  katika J.   Katika CH kuna msamiati unaorejelea vyombo 81 vya nyumbani kama vifaa vya shambani, vyombo vya kupikia/jikoni nk ambavyo havina vingine vinavyolingana navyo katika J. Sifa  ya  kuvutia  sana  katika  diglosia  ni  kuwepo  kwa  visawe  (msamiati  pacha) ambapo CH na J kila moja zinachangia neno kwa dhana hiyo moja.  Kwa mfano: children - rasmi kids - simo baba - rasmi buda - simo Katika jamii zilizo na diglosia, mfumo  wa J ndio unaowekwa katika maandishi na wa CH ndio unaotarajiwa kuwa katika mazungumzo ya kila siku. Swali Toa mifano ya sifa hizi tulizozitaja za diglosia kulingana na hali ya lugha nchini Kenya. Ferguson alichukulia Diglosia kuwa ni hali thabiti ya lugha ambayo, pamoja na lahaja za kimsingi za lugha hiyo, huwa na kibadala kilicho tofauti, cha hali ya juu, na  chenye  mpangilio  kamili.Kibadala  hiki  huwa  na  kusanyiko  kubwa  la  fasihi andishi lililotoka kwa jumuia lugha nyingine au kipindi cha awali cha lugha hiyo. Huwa inafunzwa shuleni na kutumiwa katika maandishi mengi na mazungumzo rasmi.Lakini hakitumiwi na kitengo cho chote cha jamii hiyo kwa shughuli za kila siku. 82 HATIMA YA DIGLOSIA Ferguson  (1972:248)  anaeleza  kuwa  diglosia  huweza  kuwa  na  hatima  tatu tofauti: (a) itabakia thabiti kwa muda mrefu. (b) katika hali fulani, shinikizo fulani zinaweza kusababisha kumalizika kwake. Kwa  mfano;  ongezeko  la  watu  waliosoma,  kutanda  kwa  mawasiliano katika nchi. Watu  wengi  wanapoifahamu  J  na  kutumia  lugha  ya  kimaandishi  kwa  wingi, matokeo yake yanakuwa ni kupungua kwa tofauti za kiisimu kati ya J na CH.  Pia kukua  kwa  utaifa  kunakoambatana  na  tamaa ya  kuwa na  lugha  ya  taifa kama ishara inayowaunganisha watu huchangia kumalizika kwa diglosia. (c) J itakua na kuwa lugha au lahaja sanifu. J inaweza kuwa sanifu ikiwa: (i) tayari J ni lugha sanifu katika jumuia nyingine. (ii) ikiwa jamii hiyo yenye diglosia itaungana na jamii hiyo nyingine. 5.7.2 DIGLOSIA KWA MUJIBU WA FISHMAN Fishman (1967) anaamini kwamba tunahitaji kutofautisha kwa makini dhana za diglosia na uwili lugha.  Anasema kuwa uwili lugha ni swala linaloshughulikiwa na wanasaikolojia  na  wanaisimunafsia;  inarejelea  uwezo  wa  mtu  binafsi  kutumia zaidi  ya  vibadala  au  launi  moja  ya  lugha  (language  variety launi  za  lugha namna  tofauti  za  matumizi  ya  lugha  kutegemea  mazingira,  wakati,  muktadha, nk,  k.v.  lahaja,  rejesta,  nk). Diglosia  hushughulikiwa  na  wanaelimujamii  na wanaisimujamii kulingana na dhima zake. Fishman alibadilisha mapendekezo ya Ferguson kwa namna mbili: 1. Fishman  hasisitizi  sana  umuhimu  wa  hali  zilizo  na  vibadala  viwili  tu  vya lugha. Anaruhusu   kuwepo   kwa   misimbo   mingi   tofauti   inayoweza kugawika katika makundi mawili:  Juu na Chini. 83 2. Huku Ferguson (1972) akiona kuwa diglosia inachukua mstari wa kati wa kiisimu  (anasisitiza  kwamba  diglosia  huwa  na  tofauti  nyingi  kuliko  ilivyo kati ya mitindo, na chache kuliko ilivyo baina ya lugha tofauti), Fishman analegeza  mipaka  hiyo. Anaona  kuwa  diglosia  haipo  tu  katika  jamuia zenye  ulumbi  ambazo  kirasmi  zinatambua  lugha  mbalimbali,  na  pia  si katika  jumuia  zinazotumia  lugha  wenyeji  (vernacular)  na  lugha  vielelezo (classical varieties), lakini pia katika jamii zinazotumia lahaja tofauti, sajili, au vibadala vya lugha vyenye dhima tofauti. Fishman   anatumia istilahi  diglosia  kurejelea kiwango cho chote cha tofauti za kiisimu kuanzia kwenye tofauti ndogo za kimtindo katika lugha moja hadi kwenye matumizi  ya  lugha  mbili  tofauti. Jambo  muhimu  ni  kwamba  tofauti  hizo  za kiisimu ziwe zimetambuliwa na kupewa dhima tofauti katika jamii. Uwili lugha humaanisha kuwa udhibiti wa J na CH unapatikana katika jamii yote. Diglosia hurejelea mgawanyo wa dhima kati ya J na CH. UHUSIANO KATI YA UWILI LUGHA NA DIGLOSIA Diglosia ________________________________________ + - 1.  Diglosia na 2. Uwili lugha bila uwili lugha diglosia. Uwili lugha 3.  Diglosia bila 4.  Hakuna uwili lugha uwili lugha wala ulumbi. 1. Diglosia na uwili lugha 84 Katika jumuia lugha kama hiyo karibu kila mtu atafahamu J na CH.   Kwa mfano, kule Paraguay, Guarani ni CH na Kihispania ni J.  Kihispania ni lugha ya Kihindi- Kizungu na Guarani ni lugha ya wenyeji wa Marekani. 2. Diglosia bila uwili lugha Ili  kuwa  na  hali  kama  hii,  kunahitajika  makundi  mawili  tofauti  katika  kitengo kimoja  cha  kisiasa,  kidini  na  kiuchumi. Kundi  moja  linakuwa  la  watawala  na linazungumza  J  pekee.   Kundi  la  pili,  ambalo ndilo kubwa, halina uwezo katika jamii na huzungumza tu CH.   Kwa mfano, barani Afrika, wakoloni walizungumza Kiingereza huku wenyeji wakizungumza lugha zao. Jumuia  za kidiglosia  zisizo  na  uwili  lugha  si jumuia lugha  kwa sababu  makundi hayo  mawili  hayaingiliani  kwa  mawasiliano  isipokuwa  kwa  kiasi  kidogo  sana kupitia kwa wakalimani au kwa kutumia pijini. 3. Uwili lugha bila diglosia Fishman  anasema  kuwa  hali  hii  inarejelea  jumuia  ambazo  zina  wazungumzaji wengi  wenye  uwili  lugha,  lakini  hawatengi  lugha  hizo  kwa  miktadha  au  dhima maalum. Lugha  yo  yote  kati  ya  hizo  inaweza  kutumiwa  kwa  dhima  yo  yote. Jumuia kama hizo huwa chache. Uwili  lugha  bila  diglosia  hutokana  na  kuvuja  kwa  diglosia. Diglosia  inayovuja inarejelea hali ambazo,   kibadala kimoja cha lugha kinavuja na kuchukua dhima zilizokuwa zimetengewa kibadala kingine.   Matokeo ya uwili lugha bila diglosia ni ama kuzuka kwa kibadala kipya ambacho ni mchanganyiko wa J na CH, au moja kuchukua   mahali   pa   nyingine. Kwa   mfano,   huko   Ubelgiji   katika   eneo kunakozungumzwa Kijerumani, kuna mabadiliko ambapo watu wengi wanazungumza Kifaransa (J) ingawa mwanzoni walizungumza Kijerumani (CH). 85 4. Hakuna Uwili lugha wala diglosia Hali hii inahitaji kundi ndogo lililojitenga linalozingatia usawa